مسأله قضا و قدر و سرنوشت، انحراف و اشتباه معتزله از اشاعره کمتر نیست.

مستشرقین که با معارف اسلامی آشنایی عمقی ندارند و خیال میکنند اعتقاد به سرنوشت عین اعتقاد به جبر است، معتزله را در این مسأله مورد ستایش قرار میدهند.

در جلد اوّل تاریخ ادبی ایران تألیف ادوارد براون صفحه 411 میگوید:

«فرقه قدریه یا معتزله بیشتر اهمیت داشت و طرفدار آزادی اراده یا طریقه تفویض و اختیار بود. به گفته دکتر اشتاینر: «بهترین توصیف معتزله این است که بگوییم ظهور این قبیل افکار در حکم اعتراضی است که پیوسته عقل سلیم بشر بر احکام جابرانه و تعلیمات مقرّره و محدوده نموده است». معتزله خود را اهل العدل و التّوحید یا طرفداران عدل الهی و یکتاپرستی میدانستند؛ میگفتند قسمت ازلی به عقیده اهل سنّت [اشاعره] آن است که خداوند سرنوشت هر کس را قبلا تعیین نماید و گناهانی را کیفر دهد که خود بر بشر به جبر تحمیل کرده است و بشر را در برابر تقدیر و سرنوشت، قدرت استقامت و پایداری نباشد.»

این طرز تفکر معتزله یعنی اینکه سرنوشت مستلزم جبر است، مورد تأیید مستشرقین است.

ریشه تاریخی

یکی از مباحث قابل توجّه این است که منشأ پیدایش این افکار و عقاید و این بحث و جدلها چیست؟ چطور شد که مسلمین از نیمه اوّل قرن اوّل و حدّاکثر از نیمه دوّم آن قرن وارد بحث جبر و قدر شدند.

بدون شک علّت ورود مسلمین در این مباحث آیات قرآن و کلمات رسول اکرم است. مسأله سرنوشت و هم مسأله آزادی و اختیار بشر از مسائلی است که بالطّبع مورد علاقه هر کسی است، و چون این مسأله مکرّر در کتاب آسمانی مسلمین طرح و عنوان شده و آیاتی در کمال صراحت، سرنوشت را تأیید میکند و آیاتی دیگر به همین صراحت بشر را مختار و آزاد معرّفی میکند، خواه ناخواه آنها را به فکر و اندیشه و بحث و گفتگو وادار میکرد.

امّا مستشرقین و اتباع و اذنابشان مدّعی هستند که این افکار ریشه دیگر دارد.

چنانکه قبلًا گفتیم بعضی از مورّخین اروپایی را عقیده این است که مسأله سرنوشت و