خوب است سخنی هم از آقای دومینیک سوردل گوش کنیم. وی در کتابی که به نام اسلام نوشته و جزء مجموعه «چه میدانم؟» منتشر و به فارسی ترجمه شده است، میگوید:

«... از آغاز دوره اسلامی، مسلمین به خیال خود تناقضاتی در آن [قرآن] یافتند و حتّی مطابق حدیثی که در دست است پیغمبر در جواب آنها فرمود: «به آنچه باعث ناراحتی شما میشود ایمان داشته باشید». بعدها مسلمین که نمیخواستند بعضی اصول را سرسری بپذیرند، کوشیدند بعضی از عبارات و کلمات قرآن را تفسیر کنند و از اینجاست که علم تفسیر به وجود آمد. نخستین سؤالی که به نظر مسلمین آمد این بود که اگر بشر نتواند علیه امر خداوند [قدر] اقدامی کند و با وجود این خداوند پاداش او را به موجب اعمال خوب و بد او بدهد، آیا قدرت خداوندی و مسؤولیت بشر متناقض نمیآید؟ قرآن کریم نیز به این سؤال پاسخی نمیدهد. در واقع، قدرت کامله خداوندی چنان در سراسر قرآن به چشم میخورد که جایی برای آزادی بشر باقی نمیگذارد. به این طریق حسّ مسؤولیت بشر در برابر تسلیم به امر خداوند وجود ندارد ...» [1]

کتاب آقای دومینیک سوردل پر است از این تحقیقات عالی!!! این است طرز تفکر و استنباط مستشرقین، و این است میزان صلاحیت آنها در این گونه مسائل.

از آنچه گذشت معلوم شد که مسأله سرنوشت و قضا و قدر در خود قرآن مجید مکرّر ذکر شده و از ابداعات متکلّمین نیست؛ بعلاوه اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر عمومی آن طور که قرآن تعلیم میدهد با مسلک جبر از زمین تا آسمان فاصله دارد.

معمولا مستشرقین اروپایی معتزله را ستایش میکنند از آن نظر که معتزله منکر قضا و قدر میباشند، زیرا به عقیده مستشرقین اعتقاد به سرنوشت عین اعتقاد به جبر است!!!

بدون شک اگر معتزله را با اشاعره مقایسه کنیم، معتزله از حرّیت و استقلال فکری شایستهای برخوردار بودهاند. اقدام متوکل عبّاسی علیه معتزله و به کرسی نشاندن روش اشعری را باید فاجعه بزرگی برای جهان اسلام شمرد [2]. امّا در خصوص