قیاس خود جزء منطق نیست، همچنانکه جزء هیچ علم دیگر نیست، زیرا «عمل» است نه «علم» (اما عمل ذهن)؛ داخل در موضوع منطق است، زیرا قیاس یکی از انواع «حجّت» است و حجت یکی از دو موضوع منطق است. آنچه جزء منطق است و به نام «باب قیاس» خوانده میشود قواعد مربوط به قیاس است که قیاس باید چنین و چنان و دارای فلان شرایط باشد؛ همچنانکه بدن انسان جزء هیچ علمی نیست، بلکه مسائل علمی مربوط به بدن انسان است که جزء علم فیزیولوژی یا پزشکی است.

دو نوع ارزش

ارزش منطق از دو نظر مورد بحث صاحبنظران قرار گرفته است:

1. از نظر صحت

2. از نظر افاده

برخی اساساً قواعد منطق را پوچ و غلط و نادرست دانستهاند. برخی دیگر گفتهاند غلط نیست اما مفید فایدهای هم نیست، دانستن و ندانستن آنها علی السویه است، آن فایدهای که برای منطق ذکر شده یعنی «آلت» بودن و «ابزار علوم» بودن و بالأخره نگهداری ذهن از غلط، بر آن مترتب نمیشود، پس صرف وقت در آن بیهوده است.

هم در جهان اسلام و هم در جهان اروپا، بسیار کسان ارزش منطق را یا از نظر صحت و یا از نظر مفید بودن نفی کردهاند.

در جهان اسلام در میان عرفا، متکلّمین، محدّثین از این کسان میبینیم. از آن میان از ابوسعید ابوالخیر، سیرافی، ابن تیمیه، جلال الدین سیوطی، امین استرآبادی باید نام برد. عرفا به طور کلی «پای استدلالیان را چوبین میدانند». آنچه از ابوسعید ابوالخیر معروف است ایراد «دور» است که بر «شکل اول» وارد کرده و بوعلی به آن جواب داده است (ما بعداً آن را نقد و تحلیل خواهیم کرد). سیرافی هر چند شهرت بیشترش به علم نحو است اما متکلّم هم هست. ابوحیان توحیدی در کتاب الامتاع و المؤانسة مباحثه عالمانه او را با «متی ابن یونس» فیلسوف مسیحی در مجلس دیوابن الفرات درباره «ارزش منطق» نقل کرده است و محمد ابوزهره در کتاب ابن تیمیه آن را بازگو نموده است. خود ابن تیمیه که از فقها و محدّثین بزرگ اهل تسنّن و پیشوای

اصلی وهابیه به شمار میرود کتابی دارد به نام الرّدّ علی المنطق که چاپ شده است.

جلال الدین سیوطی نیز کتابی دارد به نام صون المنطق و الکلام عن المنطق و