موضوع در کبری است؛ و این طبیعیترین شکلهای قیاس اقترانی است.

شکل اول بدیهی الانتاج است؛ یعنی اگر دو مقدمه، صادق باشند و شکل آنها نیز شکل اول باشد، صادق بودن نتیجه بدیهی است؛ و به عبارت دیگر: اگر ما علم به مقدمتین داشته باشیم و شکل مقدمتین از نظر منطقی شکل اول باشد، علم به نتیجه، قهری و قطعی است. علیهذا نیازی نیست که برای منتج بودن شکل اول اقامه برهان بشود، برخلاف سه شکل دیگر که منتج بودن آنها به حکم برهان اثبات شده است.

شرایط شکل اول

شکل اول به نوبه خود شرایطی دارد. این که گفتیم شکل اول بدیهی الانتاج است به معنی این است که با فرض رعایت شرایط، بدیهی الانتاج است. شرایط شکل اول دوتاست:

الف. موجبه بودن صغری. پس اگر صغری سالبه باشد قیاس ما منتج نیست.

ب. کلی بودن کبری. پس اگر کبری جزئیه باشد قیاس ما منتج نیست.

علیهذا اگر گفته شود: «انسان فلز نیست و هر فلزی در حرارت منبسط میشود» قیاس عقیم است و مولّد نیست، زیرا قیاس ما شکل اول است و صغرای قیاس، سالبه است در حالی که باید موجبه باشد. همچنین اگر بگوییم: «انسان حیوان است، بعضی حیوانها نشخوار کنندهاند» باز هم قیاس ما عقیم است، زیرا شکل اول است و کبری جزئیه است و حال آنکه کبرای شکل اول باید کلّیه باشد.

شکل دوم

اگر حدّ وسط در هر دو مقدمه محمول واقع شود «شکل دوم» است.

اگر بگوییم: «هر مسلمانی معتقد به قرآن است. هر کس آتش را تقدیس کند معتقد به قرآن نیست. پس هیچ مسلمانی آتش را تقدیس نمیکند» شکل دوم است.

شکل دوم بدیهی نیست، به حکم برهان اثبات شده که با رعایت شرایطی که ذیلًا ذکر میکنیم منتج است. از ذکر برهان مزبور صرف نظر میکنیم و به شرایط آن میپردازیم.

شرایط شکل دوم

شرایط شکل دوم دو چیز است: