تداوم عرفان هم بحث کردهایم.

خوشبختانه یکی از مسائلی که مورد توجه علمای مسلمین بوده است این است که طبقات متسلسل ارباب علوم را مشخص سازند. این کار در درجه اول نسبت به علمای حدیث انجام یافته است و در درجات بعدی برای علمای علوم دیگر. ما کتابهای زیادی به این عنوان داریم، مانند طبقات الفقهاء ابواسحاق شیرازی، طبقات الاطباء ابن ابی اصیبعه، طبقات النحویین و طبقات الصوفیه ابوعبد الرحمن سلّمی.

ولی با کمال تأسف تا آنجا که این بنده اطلاع دارد، آنچه درباره طبقات فقها نوشته شده از اهل تسنن و مربوط به آنهاست، درباره طبقات فقهای شیعه تاکنون کتابی نوشته نشده است. لهذا برای کشف طبقات فقهای شیعه، از لابلای کتب تراجم و یا کتب اجازات که مربوط است به طبقات راویان حدیث باید استفاده کرد.

ما در اینجا نمیخواهیم طبقات فقهای شیعه را به تفصیل بیان کنیم بلکه میخواهیم شخصیتهای برجسته و بنام فقها را که آرائشان مورد توجه است با ذکر کتابهای فقه ذکر کنیم، ضمناً طبقات فقها نیز شناخته میشوند.

فقهای شیعه

تاریخ فقهای شیعه را از زمان غیبت صغرا (260- 320) آغاز میکنیم به دو دلیل: یکی اینکه عصر قبل از غیبت صغرا عصر حضور ائمه اطهار است و در عصر حضور هر چند فقها- و به معنی صحیح کلمه، مجتهدین و ارباب فتوا- که ائمه اطهار آنها را به فتوا دادن تشویق میکردهاند بودهاند، ولی خواه ناخواه فقها به علت حضور ائمه اطهار علیهم السلام تحت الشعاع بودهاند، یعنی مرجعیت آنها در زمینه دست نارسی به ائمه بوده است و مردم حتی الامکان سعی میکردند به منبع اصلی دست یابند و خود آن فقها نیز مشکلات خود را تا حد مقدور و ممکن با توجه به بُعد مسافتها و سایر مشکلات با ائمه اطهار در میان میگذاشتند. دیگر اینکه علی الظاهر فقه مدوّن ما منتهی میشود به زمان غیبت صغرا، یعنی تألیف و اثری فقهی قبل از آن دوره از فقهای شیعه فعلًا در دست نداریم یا این بنده اطلاع ندارد.

ولی به هر حال در شیعه نیز فقهای بزرگی در عصر ائمه اطهار وجود داشتهاند که با مقایسه با فقهای معاصر آنها از سایر مذاهب ارزش آنها معلوم و مشخصمیشود. «ابن الندیم» فنّ پنجم از مقاله ششم کتاب بسیار نفیس خود را که به نام فهرست ابن الندیم