در نظر دارد روشن نشود، ابزار بودن منطق برای فکر و به عبارت دیگر «خطا سنج» بودن علم منطق برای فکر، روشن نمیشود.

«تفکر» عبارت است از مربوط کردن چند معلوم به یکدیگر برای به دست آوردن معلوم جدید و تبدیل کردن یک مجهول به معلوم. در حقیقت تفکر عبارت است از سیر و حرکت ذهن از یک مطلوب مجهول به سوی یک سلسله مقدمات معلوم، و سپس حرکت از آن مقدمات معلوم به سوی آن مطلوب برای تبدیل آن به معلوم. لهذا در تعریف «فکر» گاهی گفته شده است:

«ترتیبُ امورٍ معلومةٍ لتحصیلِ امرٍ مجهول.»گاهی گفته شده است:

«ملاحظةُ المعقولِ لتحصیلِ المجهول.»و گاهی گفته شده است:

ذهن آنگاه که فکر میکند و میخواهد از ترکیب و مزدوج کردن معلومات خویش مجهولی را تبدیل به معلوم کند، باید به آن معلومات شکل و نظم و صورت خاص بدهد؛ یعنی معلومات قبلی ذهن تنها در صورتی مولّد و منتِج میشوند که شکل و صورت خاصی به آنها داده شود. منطق، قواعد و قوانین این نظم و شکل را بیان میکند؛ یعنی منطق به ما توضیح میدهد که معلومات ذهنی قبلی تنها در صورتی زاینده خواهند بود که بر اساس مقررات منطقی شکل و صورت گرفته باشد.

اساساً عمل فکر کردن، چیزی جز نظم دادن به معلومات و پایه قرار دادن آنها برای کشف یک امر جدید نیست. پس وقتی که میگوییم: «منطق قانون صحیح فکر کردن است» و از طرف دیگر میگوییم: «فکر عبارت است از حرکت و سیر ذهن از مقدمات به نتایج»، معنیاش این میشود که: «منطق کارش این است که قوانین

درست حرکت کردن ذهن را نشان میدهد». درست حرکت کردن ذهن چیزی جز درست ترتیب دادن و درست شکل و صورت دادن به معلومات نیست.

پس کار منطق این است که حرکت ذهن را در حین تفکر تحت کنترل خود قرار میدهد.

خطای ذهن

ذهن آنگاه که تفکر میکند و اموری را مقدمه برای امری دیگر قرار میدهد ممکن است صحیح عمل کند و ممکن است دچار خطا گردد. منشأ خطا یکی از دو امر ذیل ممکن است بوده باشد: