امری است ورای شریعت اسلامی، زیرا در آداب طریقت مسائلی طرح میشود که فقه از آنها بیخبر است.

از نظر این گروه، نیکان صحابه رسول اکرم که عرفا و متصوفه خود را به آنها منتسب میکنند و آنها را پیشرو خود میدانند، زاهدانی بیش نبودهاند. روح آنها از سیر و سلوک عرفانی و از توحید عرفانی بیخبر بوده است. آنها مردمی بودهاند مُعرِض از متاع دنیا و متوجه به عالم آخرت. اصل حاکم بر روح آنها خوف بوده و رجاء، خوف از عذاب دوزخ و رجاء به ثوابهای بهشتی، همین و بس. حقیقت این است که نظریه این گروه به هیچ وجه قابل تأیید نیست. مایههای اولی اسلامی بسی غنیتر است از آنچه این گروه به جهل و یا به عمد فرض کردهاند.

نه توحید اسلامی به آن سادگی و بیمحتوایی است که اینها فرض کردهاند و نه معنویت انسان در اسلام منحصر به زهد خشک است و نه نیکان صحابه رسول اکرم آنچنان بودهاند که توصیف شد و نه آداب اسلامی محدود است به اعمال جوارح و اعضا.

ما در این درس اجمالًا در حدی که روشن شود که تعلیمات اصلی اسلام میتوانسته است الهام بخش یک سلسله معارف عمیق در مورد عرفان نظری و عملی بوده باشد، مطالبی میآوریم. اما اینکه عرفای اسلامی چقدر از این تعلیمات بهطور صحیح استفاده کردهاند و چقدر منحرف شدهاند، مطلبی است که در این بحثهای کوتاه و مختصر نمیتوان وارد شد.

قرآن کریم در باب توحید، هرگز خدا و خلقت را به سازنده خانه و خانه قیاس نمیکند. قرآن خدا را خالق و آفریننده جهان معرفی میکند و در همان حال میگوید ذات مقدس او در همه جا و با همه چیز هست:

اینَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ [1].

به هر طرف رو کنید چهره خدا آنجاست.

وَ نَحْنُ اقْرَبُ الَیهِ مِنْکمْ [2].