محال است. تکلیف مالایطاق چطور؟ آیا ممکن است خداوند بندهای را به کاری مکلّف سازد که فوق طاقت اوست؟ معتزله این را نیز قبیح و محال دانستند. آیا مؤمن قدرت بر کفر دارد یا نه؟ و آیا کافر قدرت بر ایمان دارد یا نه؟ پاسخ معتزله به همه اینها مثبت است، زیرا اگر مؤمن قدرت بر کفر و کافر قدرت بر ایمان نداشته باشد پاداش و کیفر آنها قبیح است. اشاعره در همه این مسائل به نقطه مخالف معتزله نظر دادند.

وعد و وعید

«وعد» به معنی نوید پاداش است و «وعید» به معنی تهدید به کیفر است. عقیده معتزله این است که همان طوری که خداوند در نویدها و پاداشها به حکم «انَّ اللَّهَ لا یخْلِفُ الْمیعادَ» [1] وعده خلافی نمیکند بلکه محال است خلف وعده نماید (این جهت مورد اتّفاق و اجماع مسلمین است) همچنین در زمینه کیفرها نیز تخلّف نمیکند. علیهذا تمام وعیدهایی که در مورد فسّاق و فجّار شدهاست که مثلًا ظالم چنین عذاب میکشد و دروغگو چنان و شرابخوار چنان، بدون تخلّف عملی خواهد شد مگر آنکه قبلًا در دنیا توبه کرده باشند. علیهذا مغفرت بدون توبه محال است.

معتزله معتقدند که مغفرت بدون توبه مستلزم خلف وعید است و خلف وعید مانند خلف وعده قبیح و محال است. علیهذا عقیده خاصّ معتزله در مورد وعد و وعیدها به مسأله مغفرت مربوط میشود و از عقیده آنها در مورد حسن و قبح عقلی ناشی میگردد.

منزلة بین المنزلتین

اعتقاد معتزله به اصل «منزلة بین المنزلتین» به دنبال دو عقیده متضاد بود که قبلًا در جهان اسلام راجع به کفر و ایمان فسّاق پدید آمد. برای اولین بار «خوارج» این عقیده را اظهار کردند که ارتکاب گناه کبیره بر ضدّ ایمان است یعنی مساوی با کفر است پس مرتکب گناه کبیره کافر است.

چنانکه میدانیم خوارج در اثر حادثه «حکمیت» در جنگ صفّین پدید آمدند و ظهورشان در نیمه اول قرن اول هجری، یعنی در حدود سال 37 هجری مقارن با خلافت امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) بوده است.