شؤون خدایی اوست.

ولی اشاعره معتقدند هیچ کاری فی حدّ ذاته عدل نیست و هیچ کاری فی حدّ ذاته ظلم نیست، آنچه خدا بکند عین عدل است. فرضاً خداوند به مطیعان کیفر بدهد و به عاصیان پاداش، عین عدل است. همچنین اگر خداوند بندگان را مسلوب القدرة خلق کند و آنگاه معصیت را به دست آنها جاری سازد و بعد هم آنها را عقاب کند، فی حدّ ذاته ظلم نیست. اگر فرض کنیم خداوند چنین کند باز عین عدل است: «آنچه آن خسرو کند شیرین بود».

معتزله به همین جهت که طرفدار عدلاند، منکر توحید در افعالاند؛ میگویند لازمه توحید افعالی این است که بشر خود خالق افعال خود نباشد، بلکه خدا خالق افعال او باشد، و چون میدانیم بشر در آخرت از طرف خداوند پاداش و کیفر میگیرد پس اگر خداوند خالق افعال بشر باشد و در عین حال به آنها پاداش و کیفر برای کارهایی بدهد که خود نکردهاند بلکه خود خدا کرده است، ظلم است و بر ضدّ عدل الهی است. معتزله توحید افعالی را بر ضدّ اصل عدل میدانند.

از این رو معتزله درباره انسان به اصل آزادی و اختیار قائلاند و سخت از آن دفاع مینمایند بر خلاف اشاعره که منکر آزادی و اختیار بشرند.

معتزله به دنبال طرح اصل عدل- که به معنی این است که برخی افعال فی حدّ ذاتها عدلاند و برخی فی حدّ ذاتها ظلم، و عقل حکم میکند که عدل نیک است و باید انجام داد و ظلم بد است و نباید انجام داد- یک اصل کلّی دیگر طرح کردند که دامنه وسیعتری دارد و آن اصل «حسن و قبح ذاتی افعال» است. مثلًا راستی، امانت، عفّت، تقوا ذاتاً نیک است، و دروغ، خیانت، فحشاء، لا ابالی گری ذاتاً بد است؛ پس افعال در ذات خود و قبل از آنکه خدا درباره آنها حکمی بیاورد دارای حسن ذاتی و یا قبح ذاتی میباشند.

از اینجا به اصل دیگری درباره عقل انسان رسیدند و آن اینکه: عقل انسان در ادراک حسن و قبح اشیاء استقلال دارد، یعنی قطع نظر از بیان شارع نیز میتواند حسن و قبح برخی کارها را درک کند. اشاعره با این نیز مخالف بودند.

مسأله حسن و قبح ذاتی و عقلی که معتزله طرفدار و اشاعره منکر بودند، بسیاری مسائل دیگر را به دنبال خود آورد که برخی به الهیات مربوط بود و برخی به انسان، از قبیل اینکه آیا کارهای خداوند- و به عبارت جامعتر، خلقت و آفرینش اشیاء- هدف و غرض دارد یا نه؟ معتزله گفتند اگر هدف و غرضی در کار نباشد «قبیح» است و عقلًا