باشد از هرجهت، ولی این هنر را هم دارد که انگشتر زیبا میسازد.

نویسنده فقط هنرمند است، هنرش این است که یک اثر زیبایی خلق کند، این که دلیل نمیشود که خودش زیبا باشد، تو اشتباه کردهای.

عدهای درباره حافظ چنین اعتقادی دارند.

این مطلب را نمیشود با دلیل و برهان رد کرد. معنایش این است که ظاهر کلام حافظ در هیچ مقولهای حجت نیست. این را نمیشود قبول کرد، البته نمیشود هم رد کرد؛ با دلیل و برهان نمیشود رد کرد، ولی کسی هم که آشنا با دیوان حافظ باشد نمیتواند این حرف را قبول کند که آن اشعار عرفانی حافظ را یک شاعر که صرفاً هنرمند بوده و اساساً واقف به رموز عرفان و سیر و سلوک و معنویت و اینها نبوده [سروده است] و او توانسته چنین اثر جاویدانی خلق کند که بعد از هفتصدسال اشکها را در خلوتهای شب جاری کند.

عرض کردم این، برهان نیست، ولی برای خود من شخصاً هیچ وقت چنین چیزی قابل قبول نیست. دلیلش هم این است که امروز چرا حافظی به وجود نمیآید؟ آیا دیگر قریحهها خشک شد، که حافظی نباشد، سعدیای نباشد، جامیای نباشد؟ دلیل ندارد قریحهها خشک شده باشد؛ روحها در مسیر دیگری است، یعنی روح حافظ دیگر وجود ندارد که اثری مثل حافظ و حتی مثل جامی به وجود نمیآید. این دیگر یک امر شخصی است و «الْمَرْءُ مَخْبُوٌّ تَحْتَ لِسانِهِ» در اینجا کاملًا مشهود است؛ همانطور که خود قرآن کریم- که گفتیم عدهای حافظ را سومِ قرآن و صحیفه قرار میدهند از نظر مناجاتها و راز و نیازهاشان- اثر خودش را در دنیا روی زیباییاش دارد، ولی یک زیباییای که از یک افق مافوق بشری برخاسته، و چقدر قرآن روی این موضوع تکیه میکند! اعجاز قرآن این است.