درس‌های اسفار، ج 1، ص: 22

میپردازد.بعد دوباره سراغ تعریفات دیگر میرود و حال آنکه بهتر بود این«عقدةٌ و حلٌ» را در آخر تعریفات میآورد.

شبهه فخر رازی درباره وجود حرکت

در باب حرکت گفتیم که لااقل ارسطوییها قبول کردهاند که حرکت عبارت است از خروج تدریجی شیء از قوه به فعلیت. فخر رازی به «خروج تدریجی از قوه به فعل» اشکال کرده و میخواهد بگوید که هیچ چیزی در عالم تدریجاً به وجود نمیآید؛ همه چیز دفعتاً به وجود میآید؛ ما خیال میکنیم که تدریجاً به وجود میآید. (اتفاقاً در عصر جدید هم خیلیها طرز برداشتشان همین طرز برداشت امام فخر رازی است). میگوید تمام آن چیزهایی که ما خیال میکنیم که به تدریج به وجود میآیند در واقع دفعی به وجود میآیند و آنچه را که ما حرکت مینامیم در واقع حرکت نیست.

میگوید آنجا که حرکتی رخ میدهد که اسمش را خروج شیء از قوه به فعل میگذاریم آیا تغییری در آن شیء پیدا میشود (به اینکه چیزی که نبوده حادث شود و یا چیزی که بوده زایل شود) یا حال شیء هیچ فرقی نمیکند؟ اگر حال شیء هیچ فرق نکند این که سکون است. پس ناچار وقتی که شیء حرکت میکند، یا چیزی که نبوده حادث شده است و یا چیزی که بوده زایل شده است. میگوید ما بحث را میآوریم در آنجایی که چیزی که نبوده پیدا شده است، آنجا که با حرکت شیئی حادث میشود. این شیء ناچار ابتدای وجود دارد. آیا میشود یک شیء حادث

شود ولی ابتدا نداشته باشد؟ بدون ابتدا که محال است [1]. پس «کل حادث لوجوده ابتداء». حال آیا ابتدا منقسم است یا غیر منقسم؟ آیا نفس «ابتدا»، اول و آخر و وسط دارد یا ابتدا دیگر اول و آخر و وسط ندارد؟ اگر ابتدا، اول و آخر و وسط داشته باشد یعنی ابتدا دارد، وسط دارد و انتها دارد. پس ابتدا، ابتدای این ابتداست و آنچه ما آن را ابتدا فرض کردیم یک مجموعی است که ابتدا دارد. این را هم

---

[1]. در قدیم کسی کتابی نوشته بود به نام «مقویم» به جای تقویم، و تقویمها را مسخره کرده بود؛ هرچه که تقویمها مینوشتند او عکسش چیزی مینوشته است. تقویمها مینوشتند این ماه سَلْخ [یعنی آخر] ندارد او مینوشت این ماه غُرّه [یعنی اول] ندارد. آیا ممکن است یک ماه غرّه نداشته باشد؟!