تقریر دیگری که مرحوم آخوند میتوانست بیان کند این است که یک ممکن یا ممکن الوجود است به وجود غیرتعلقی، و یا ممکن الوجود است به وجود تعلقی. اگر ممکن الوجود به وجود غیرتعلقی است و به چیزی وابسته نیست و همان امکان ذاتیاش برای موجود شدن آن کافی است، پس وجودش باید ابداعی باشد. اما اگر ممکن الوجود به وجود تعلقی است، پس وجودش وجود در شیء دیگر یا با شیء دیگر است. بنابراین باید در مرتبه قبل و بلکه در زمان قبل، شیء دیگری وجود داشته باشد تا این وجود به آن تعلق بگیرد.

به این دو بیان اخیر، ابتدا ماده اثبات میشود و بعد از ماده، امکان اثبات میشود، زیرا میپرسیم آیا هر چیزی که وجودش وجود تعلقی شد، وجودی است که باید به یک چیزی تعلق بگیرد، حال، آن چیز هرچه باشد، باشد؟ آیا درست است که بگوییم وقتی نفس و یا صورت درخت میخواهد وجود پیدا کند باید به چیزی وابسته باشد، ولو آن چیز یک سنگ باشد؟! البته چنین نیست، زیرا در نظام عالم همه چیز در همه چیز وجود پیدا نمیکند و یک سنخیت خاص لازم است. اگر یک شیء وجودش تعلقی است و تعلق به شیئی پیدا میکند، آن شیء باید استعداد پذیرش آن را داشته باشد. چیزی باید در آن وجود داشته باشد که به موجب آن چیز، این شیء بتواند در آن، وجود تعلقی داشته باشد. آن چیز، همان «امکان استعدادی» است.

پس برهانی که در اینجا مرحوم آخوند اقامه کرده است و محشین هم درباره آن سکوت کردهاند برهان نادرستی است، ولی ما- چنانکه دیدیم- برهان درست و مستحکم داریم که این برهان از کلمات دیگر خود مرحوم آخوند استنباط میشود و چنانکه گفتیم حق این بود که مرحوم آخوند از راهی که بوعلی وارد شده است وارد نمیشد.

گفتیم این فصل بهطور کلی یک فصل نامنظم و مشوشی است. گذشته از اینکه در عبارتها پس و پیشهایی هست که حاجی هم به آن اشاره میکند، یک نوع بی نظمیهای دیگری هم در این عبارتها هست و مطالب این فصل احتمالًا به صورت یادداشتهای متفرقهای بوده است که دیگران آنها را به صورت فصل درآوردهاند. حتی در بعضی از جاها مسلّماً عبارت غلط است که بعد هنگامی که متن را میخوانیم توضیح خواهیم داد.

مرحوم آخوند وقتی اثبات کرد که هر حادثی مسبوق به یک امکان و حامل امکان است، در واقع اثبات کرد که در جهان، صورتها، اعراض و نفوس حادث به حدوث زمانی هستند.