برهان وسط و طرف

گفتیم برای امتناع تسلسل براهین زیادی اقامه شده است و مرحوم آخوند بیش از ده برهان را در باب علت و معلول اسفار جمع کرده است. یکی از آن براهین همین برهان وسط و طرف است که در آنجا به تفصیل بیان کرده و در اینجا به اشاره ذکر میکند. حال ما میخواهیم این برهان وسط و طرف را بیان کنیم. گفتیم این برهان از خود ارسطو به ما رسیده است منتها برهان ارسطو جامع نبوده و در بیان بوعلی جامعیت یافته است، یعنی بوعلی خوب اطرافش را جمع کرده و با بیان بوعلی است که برهان، برهان تمامی میشود.

برهان این است: فرض کنیم ما یک متحرک اخیر داشته باشیم و این متحرک محرکی داشته باشد که آن محرک هم متحرک است. حال فرض میکنیم آن سومی که محرک دومی است خودش غیر متحرک است (اول متناهی فرض میکنیم). خصلت اولی این است که متحرک است و محرک نیست. خصلت سومی آن است که محرک است و متحرک نیست، ولی این امر وسطی ویژگیاش این است که متحرکی است که محرک است. به اوّلی که متحرک غیرمحرک است و در یک طرف واقع شده «طرف» میگوییم و سومی را هم که محرک غیرمتحرک است طرف مینامیم و به آن که محرک متحرک است میگوییم «وسط». حال اگر به جای سه تا چهارتا باشند یک متحرک غیر محرک (طرف) و یک محرک غیر متحرک (طرف) و دو تا وسط داریم که هر دو محرک متحرک هستند. آیا در اینجا چون وسطها دوتا شدند حکم وسط فرق میکند؟ نه، باز خصلت واسطه بودن یعنی اینکه هم متحرک است و هم محرک در اینجا هست. معنی وسط این است که محرکیتش متأخر است بر متحرکیتش، یعنی محرکیت آن متوقف است بر محرکیتِ محرک آن؛ به بیان دیگر این امر وسط نمیتواند بعدی را حرکت دهد مگر آنکه مافوق آن، آن را حرکت دهد.

در مقام مثال- گرچه این مثال تا حدی ضعیف است- مثل چند عدد چرخ است که توسط یک مبدأ نیرو به حرکت درمیآیند. این مبدأ نیرو یک چرخ را به حرکت درمیآورد ولی چون این چرخ مرتبط است با چرخهای دیگر، نیرو که از آن مبدأ نیرو به چرخ اول منتقل میشود، از چرخ اول به چرخ دوم منتقل میشود و از چرخ دوم به چرخ سوم و از آن به چرخ چهارم. چرخ چهارم حرکت نمیکند مگر بعد از آن که (این بعد رتبی است، بعد زمانی نیست) در مرتبه قبل چرخ سوم آن را به حرکت در آورده باشد و همینطور تا میرسد به مبدأ نیرو.