به هرحال این فلاسفه معتقدند که وجود امور غیرمتناهیه مترتبه مجتمعه در زمان واحد محال است، اعم از آنکه ترتب میان آنها ترتب علّی و معلولی باشد یا ترتب غیر علّی و معلولی. آنوقت یکی از مواردی که امور غیرمتناهی محال است آنجاست که علل و معلولات غیرمتناهیه مجتمعه در زمان واحد داشته باشیم. (دیگر کلمه «ترتب» را در اینجا نمیآوریم چون لازمه علت و معلول ترتب هم هست).

علل موجده و معدّات

چرا ما کلمه «مجتمعه در زمان واحد» را حتماً باید بیاوریم؟ این از آن نکاتی است که خیلی باید مورد توجه باشد. از نظر فلاسفه ما دو نوع علت و معلول داریم که نوع اول را ابا دارند علت و معلول بنامند؛ اگر هم احیاناً به آنها علت و معلول میگویند با نوعی تسامح است. اینها را بیشتر «معدّات» مینامند و گاهی «علل معدّه» یا «علل اعدادی» و به تعبیر بوعلی «مهیئه» میگویند.

آیا ما میتوانیم دانه گندم را که از آن بوته گندم به وجود میآید علت بوته گندم به شمار آوریم؟ یا در همان تخم مرغ که مرغ از آن به وجود میآید آیا مرغ علت تخم مرغ است؟ در اصطلاح این فلاسفه اینها معدّات هستند و اگر هم میگویند علل، مرادشان علل اعدادی است نه علل ایجادی. به همین معناست که مثلًا پدران و مادران علت فرزندان هستند یعنی علل اعدادی هستند. پدر در موقعی وجودش ضرورت دارد و بعد از آن دیگر هیچ ضرورتی ندارد. همین قدر که افراز نطفه بشود دیگر کافی است و اگر پدر در همان آن هم بمیرد و معدوم شود نطفه در محل خودش رشد پیدا میکند. وجود مادر هم تا زمان خاصی مورد نیاز است و از آن به بعد دیگر مورد نیاز نیست. علل اعدادی هیچ ضرورتی ندارد که با معلولاتشان اجتماع در وجود داشته باشند. این فلاسفه معتقدند که وجود علل و معلولات غیرمتناهیه غیر مجتمعه (علل اعدادی) محال نیست، یعنی مانعی ندارد که سلسله علل و معلولات معدّه غیرمتناهی باشد.

نوعی دیگر از علل است که اینها را «علل موجده» مینامند. علت موجده یا ایجادی علتی است که نمیتواند منفک از معلول باشد و با معلول خودش همزمان است. علت