درباره گل فکر میکند، در درجه اول راجع به عوامل مثبتش فکر میکند، راجع به خاک و آبش فکر میکند، راجع به نور و هوا فکر میکند، راجع به باغبان فکر میکند، راجع به موادی که برای تقویت او لازم است فکر میکند ولی درباره اینکه سد و مانعی در کار نباشد آنقدر فکر نمیکند یعنی آنقدر برای این مسئله اهمیت قائل نیست. پس اگر از این دیدگاه نگاه بکنیم میبینیم البته آزادی نعمتی است برای گل، و هم نعمتی است برای انسان اما نعمتی است در مرتبه متأخر از عاملهای مثبت در زندگی گل یا انسان.

ولی وقتی که از یک دیدگاه دیگر نگاه میکنیم میبینیم بشر حق داشته است و حق دارد برای آزادی اینهمه ارزش قائل باشد. آن حق از این ناحیه است که آزادی آن نعمتی است که بشر آن را از هر نعمت دیگری کمتر داشته است، یعنی عوامل مثبت ترقی و تجلی و تکامل بشر همیشه به نسبت، بیشتر وجود داشتهاند و وجود دارند تا این عامل منفی که همیشه ضدش یعنی مانعش وجود دارد، و بشر هر نعمتی را که کمتر داشته باشد و کمتر به دستش آمده است برای آن ارزش و اهمیت بیشتری قائل است. اینهمه که دنیا برای آزادی ارزش قائل است و مقامش را بالا میبرد برای این است که عامل ضد آزادی زیاد بوده است. یک شعر معروف نیمه عامیانهای در میان خود ما هست، میگوییم:

همه میگوییم و همه هم قبول داریم و حال آنکه انسان اگر فکر بکند آن بهشت نیست. آن چه بهشتی است که در جایی باشیم که فقط آزاری در آنجا نیست، کسی با کسی کار ندارد، هرکسی تنها برای خودش زندگی میکند! این، خوشی و سعادتی برای بشر نیست. بهشت آنجاست که افرادی با یکدیگر باشند و به یکدیگر انس داشته باشند، به تعبیر قرآن: