میداند و یکی از مقدسترین مقدسات خود میشمارد همینمقدار ارزش را دارد یا ندارد؟ عرض میکنم از یک نظر اگر به آزادی نظر بکنیم میبینیم اینهمه ارزشی که به آن دادهاند استحقاق آن را ندارد، بیش از اندازه برای آن ارزش قائل هستند. ولی از دیدگاه دیگر که نگاه بکنیم میبینیم حق داشتهاند که اینهمه مقام آزادی را بالا ببرند. اما دیدگاهی که از آن دیدگاه آزادی این ارزش را ندارد این است که معنا و حقیقت آزادی جز نبودن سد و مانع برای تجلی فکری و عملی بشر چیزی نیست. میگوییم بشر آزاد آفریده شده است و باید آزاد زندگی کند یعنی افراد دیگر در مقابل تجلیات فکری و عملی او مانعی ایجاد نکنند و حتی بالاتر، فکر و عمل او را در خدمت خود نگیرند ولی اصل خود آزادی که فلاسفه تعریف کردهاند، به معنی نبودن قید و نبودن مانع و سد در جلو تجلیات فکری و عملی بشر است. وقتی که معنی آزادی نبودن مانع است پس آنقدر ارزش زیاد ندارد، برای اینکه یک موجود بیش از آن اندازه که احتیاج به عوامل منفی دارد احتیاج به عوامل مثبت دارد.

مثال عرض میکنم: یک گل برای اینکه ترقی و تجلی داشته باشد، سیر کمالی خودش را طی کند و به آن قلّهای که برای او تقدیر شده است برسد احتیاج به یک سلسله عوامل مثبت و بعضی عوامل منفی دارد؛ احتیاج به خاک، آب، هوا، حرارت و گرمی و نور، کمکهایی که باغبان میکند و امثال اینها دارد و احتیاج دارد به اینکه سد و مانعی برای این گل وجود نداشته باشد؛ مثلًا اگر گلی را که باید در یک زمین یک متر در یک متر خاک وجود داشته باشد و ریشه بدواند، در یک گلدان کوچک قرار بدهند و سدی در جلو پیشروی او ایجاد کنند یا در بالای او سقفی و مانعی قرار بدهند، مانع آزادی تجلی این گل شدهاند. گل، هم به آن عوامل مثبت احتیاج دارد و هم به نبود مانع یعنی به این عامل منفی. وقتی انسان