بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص: 52

میان دموکراسیهای ناسازگار با یکدیگر به جستجوی خود میپردازد که کار منحصر آنها بهرهکشی از درویشان به سود توانگران است. سخن مرا باور کنید که اروپای امروز بزرگترین مانع در راه پیشرفت اخلاق بشریت است. از طرف دیگر، مسلمانان مالک اندیشهها و کمال مطلوبهای نهایی مطلق مبتنی بر وحیی میباشند که چون از درونیترین ژرفای زندگی بیان میشود، به ظاهری بودن آن رنگ باطنی میدهند [1].

مزیت دیگر اقبال این است که در ذهن خود درگیریهایی که محمد عبده گرفتار آنها بوده داشته است، یعنی یافتن راه حلی که مسلمانان بدون آنکه پا روی حکم یا اصلی از اصول اسلام بگذارند مشکلات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی زمان خود را حل کنند. از این رو درباره مسائلی از قبیل اجتهاد، اجماع و امثال اینها زیاد میاندیشیده است. اقبال، اجتهاد را موتور حرکت اسلام میشمارد.

از جمله مزایای اقبال این است که برخلاف سایر پرورشیافتگان فرهنگ غرب شخصاً معنویتگراست و از بعد روحی عرفانی و اشراقی نیرومندی برخوردار است. از این رو برای عبادت و ذکر و فکر و مراقبه و محاسبةالنفس و بالاخره سیر و سلوک و معنویت و آنچه امروز آن را درونگرایی میخوانند و احیاناً تخطئه مینمایند، ارزش فراوان قائل است و از جمله مسائلی که در احیای فکر دینی طرح میکند این مسائل است. اقبال احیای فکر دینی را بدون احیای معنویت اسلامی بیفایده میشمارد. مزیت دیگر او این است که تنها مرد اندیشه نبوده، مرد عمل و مبارزه هم بوده است، عملًا با استعمار درگیری داشته است. اقبال یکی از

[1]. احیای فکر دینی، ص 204.