بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص:42

اسلام برنینگیزد (همان چیزی که در بسیاری از جامعههای اسلامی صورت گرفت) و از طرف دیگر به نام انطباق اسلام با علم، افراطکاریها صورت نگیرد، اصول و مقررات اسلامی با ذوقها و سلیقههای باب روز تطبیق داده نشود (همان کاری که آن هم در میان یک طبقه صورت گرفت)

و به شکلی دیگر عملًا اسلام از صحنه خارج نگردد. عبده- برخلاف سید جمال- آن نوع مسئولیتی را احساس میکرد که یک عالم دینی احساس میکند. از این رو در پی کشف ضوابطی بود که جلو افراط و تفریط را بگیرد.

از این رو عبده مسائلی را طرح کرده که سید جمال طرح نکرده است از قبیل فقه مقارن از مذاهب چهارگانه، دخالت دادن مبانی فلسفی حقوق در اجتهاد، ایجاد نظام حقوقی جدید در فقه که پاسخگوی مسائل روز باشد، تمایز قائل شدن میان عبادات و معاملات و به عبارت دیگر تمایز قائل شدن میان آنچه به امور معنوی و اخروی مربوط است و آنچه به امور زندگی و دنیایی مربوط است و اینکه فقیه در قسم دوم حق نوعی اجتهاد دارد که در قسم اول ندارد، و همچنین دید خاصی درباره اجماع و اینکه اعتبار اجماع همان اعتبار افکار عمومی است، و همچنین اینکه اصل شورا در اسلام همان اصل دموکراسی است که غرب قرنها بعد طرح کرده است.

عبده مانند سید جمال در پی آن بود که ثابت کند اسلام توانایی دارد که به صورت یک مکتب و یک ایدئولوژی، راهنما و تکیهگاه اندیشه جامعه اسلامی قرار گیرد و آنها را به عزت دنیایی و سعادت اخروی برساند. از این رو سعی داشت فلسفههای دنیایی و اجتماعی مقررات اسلامی از قبیل نماز و روزه و حج و زکات و انفاق، و استحکام اصول اخلاقی اسلام را روشن نماید.