بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص: 41

شیخ محمد عبده

پس از سید جمال، دومین شخصیتی که نامش به عنوان مصلح در جهان تسنن، بالخصوص در جامعه عرب، برده میشود شیخ محمد عبده شاگرد و مرید سید جمال است. عبده روح خود و زندگی معنوی خود را مدیون سید جمال میدانست.

عبده همان دردهایی که سید جمال تشخیص داده بود، احساس میکرد. چیزی که عبده را از سید جمال متمایز میسازد توجه خاص عبده به بحران اندیشه مذهبی مسلمانان در اثر برخورد با تمدن غربی و مقتضیات جدید جهان اسلام است، که مسلمانان در اثر رکود چند صد ساله آمادگی درستی برای مقابله با این بحران نداشتند. به عبارت دیگر عبده پس از جدا شدن از سید جمال و بازگشت به مصر، آنچه اندیشه او را آزار میداد و در جستجوی راه حلی برای آن بود مسئله «اسلام و مقتضیات زمان» بود.

عبده در جستجوی راه حلی بود که از طرفی در اثر جمود فکری و قشریمآبی برخی علمای دینی، اسلام مانع پیشرفت و تکامل جامعه مصری تلقی نشود و همین جهت نیروهایی را از خود مسلمانان علیه