بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صدسالۀ اخیر، ص:13

پرداختهایم [1]، ولی شیوع و رواج و قبول این اندیشه در میان مسلمانان بیانگر این حقیقت است که مسلمانان لااقل در فاصله یک قرن، انتظار مصلح یا مصلحان داشتهاند و عملًا برخی نهضتها را نهضتهای اصلاحی تلقی میکردهاند.

این است که میگوییم: اصلاح و مصلح و نهضت اصلاحی و تجدد فکر دینی که اخیراً مصطلح شده است، یک آهنگ آشنا به گوش مسلمانان است.

بررسی دقیق نهضتهای اصلاحی دوره اسلام و تحلیل علمی آنها بسیار مفید و حیاتی است. امیدوارم افراد شایستهای چنین توفیقی بیابند و نتیجه بررسی و تحقیقات خود را در اختیار علاقهمندان قرار دهند. بدیهی است که جنبشهایی که داعیه اصلاح داشتهاند، یکسان نبودهاند. برخی داعیه اصلاح داشته و واقعاً هم مصلح بودهاند. برخی برعکس، اصلاح را بهانه قرار داده و افساد کردهاند. برخی دیگر در آغاز جنبه اصلاحی داشته و سرانجام از مسیر اصلاحی منحرف شدهاند.

قیامهای علویین در دوره اموی و عباسی غالباً قیامهای اصلاحی بوده است.برعکس، جنبش بابک خرّمدین و چند جنبش دیگر از این قبیل آنقدر آلوده و پلید بود که برای جهان اسلام نتیجه معکوس داد، یعنی از تنفر مردم و خشم مردم نسبت به دستگاه جور خلفای عباسی- که این نهضتها علیه آن بپا شده بود- کاست. شاید علت اصلی دوام نسبی حکومت عباسیان قیامهای امثال بابک بود. در حقیقت این قیامها را باید شانس حکومت عباسی به شمار آورد. قیام شعوبیه در آغاز، ماهیت اصلاحی داشت زیرا علیه تبعیض اموی بود و با شعار:

[1] . ده گفتار، مقاله «احیای فکر دینی».