بزرگ است. چه کسی این کار را کرده است؟ به حکم فطرت میفهمیدند که این بتهای بیجان خودشان نمیتوانند به جان همدیگر بیفتند، لابد کار یک موجود شاعر است. قالوا سَمِعْنا فَتی یذْکرُهُمْ یقالُ لَهُ ابْراهیمُ یک جوانی بود به نام ابراهیم که به اینها بدگویی میکرد، نکند کار او باشد! ابراهیم را احضار کنید تا از او بازپرسی کنیم.

أانْتَ فَعَلْتَ هذا بالِهَتِنا یا ابْراهیمُ ابراهیم! آیا تو این کار را کردی قالَ بَلْ فَعَلَهُ کبیرُهُمْ هذا فَاسْئَلوهُمْ انْ کانوا ینْطِقونَ نه، من نکردم. علامت جرم را شما دست کسی دیگر میبینید، میآیید یقه مرا میچسبید؟ علامت جرم که همراه بت بزرگ است، چرا به سراغ من آمدهاید؟ از خودشان بپرسید تا جواب بدهند. فَرَجَعوا الی انْفُسِهِمْ [1] با خودشان فکر کردند که راست میگوید. با این عمل، رَجَعوا الی انْفُسِهِمْ یعنی فکرشان را از زنجیر عقیده آزاد کرد. این را میگویند عمل انسانی.

عمل موسی بن عمران انسانی است که وقتی میبیند قومش گوساله سامری را به عنوان یک بت انتخاب کردهاند و دارند پرستش میکنند، میگوید: لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیمِّ نَسْفاً [2] «به خدا آتشش میزنم، به خدا خاکسترش را هم بر باد میدهم» برای این که اگر آن گوساله میمانْد چه میکرد؟ غیر از این که مردمی را در زنجیر یک خرافه گرفتار میکرد مگر اثر دیگری داشت؟ واقعا قوم موسی که آمدند گوساله را پرستش کردند، فکر آزادشان آنها را به آنجا کشاند؟ یا از دریا بیرون آمده بودند، چشمشان به مردمی افتاده بود که بتهایی دارند و آنها را سجده میکنند، و تا آن وقت بت سجده کردن را ندیده بودند، خوششان آمده بود. یا موسَی اجْعَلْ لَنا الهاً کما لَهُمْ الِهَةٌ [3] [گفتند بتپرستان] سرگرمیهای خوبی دارند، اینها خوب چیزهایی است، از اینها خوشمان میآید؛ موسی! همانطور که اینها چنین چیزهایی دارند، برای ما هم قرار بده. یک زمینه خوشایند بشری [علت این درخواست آنها بود.]

عمل صحیح عمل خاتمالانبیاء است؛ سالهای متمادی با عقیده بتپرستی مبارزه کرد تا فکر مردم را آزاد کند. اگر عرب جاهلیت هزار سال دیگر هم میماند همان بت را پرستش میکرد (همانطوری که حتی در ملتهای متمدن مثل ژاپن هنوز بتپرستی وجود دارد) و یک قدم به سوی ترقی و تکامل برنمیداشت. اما پیغمبر

[1]. انبیاء/ 60- 64.

[2]. طه/ 97.

[3]. اعراف/ 138.