آیندۀ انقلاب اسلامی ایران، ص : 1 85

بعدها تا حد زیادی در نظراتش تحول پیدا شد، چندی قبل در یکی از مجلات مقالهای نوشته بود و نهضت فعلی ایران را با دید نسبتا بیطرفانهای تحلیل کرده بود.

این نهضت را با نهضت تنباکو و نهضت مشروطیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران مقایسه کرده بود و علت شکست خوردن نهضت مشروطیت و نهضت ملی شدن صنعت نفت را ذکر کرده بود و در اغلب اینها گناه این شکستها را به گردن- به قول خودش- لائیکها یعنی غیر مذهبیها [1] انداخته بود. در تحلیلهای خودش رسیده بود به اینجا که مشروطیت به این دلیل شکست خورد که با دو نیرو، نیروی روحانیت و نیروی لائیکها، راه افتاد ولی موقع بهرهبرداری که شد لائیکها به فکر افتادند که روحانیت تا همین جا که آمده کافی است، باید عقبشان زد. همین سبب شکست مشروطیت شد. در باره نهضت ملی نفت ایران هم تقریبا همین طور اظهار نظر کرده بود. تا رسیده بود به این نهضت. این مردی که خیال نمیکنم به خدا اعتقادی داشته باشد نوشته بود قبل از این نهضت همه خیال میکردند در ایران دو نیرو وجود دارد: نیروی سیاسی، نیروی اقتصادی. هیچ کس فکر نمیکرد که نیروی دیگری هم در جامعه ایران وجود دارد. هیچ کس فکر نمیکرد که در بطن این جامعه نیروی دیگری وجود دارد که اگر بجنبد هر دو نیرو را سخت تحتالشعاع قرار میدهد و دنبالهرو خودش میکند و آن نیروی روحانیت است.

نوشته بود این یک امر غیرقابل پیشبینی در ایران بود. نه جامعهشناسان ایرانی اینچنین پیشبینی میکردند و نه دیگران. روحانیت را دکوری برای سیاست یا اقتصاد امروز ایران خیال میکردند و به هر حال به عنوان نیرویی مقتدرتر و اصیلتر از همه نیروها به طوری که حاکم بر همه نیروها بشود و همه نیروها را در جهت خودش حرکت بدهد احدی در این کشور پیش بینی نمیکرد.

منصفها نقش روحانیت را در نهضت انقلابی ایران انکار نمیکنند و قابل انکار هم نیست و من در این جهت نمیخواهم زیاد بحث کنم، بیشتر میخواهم راجع بهآینده

[1]. البته «غیرمذهبیها» نه معنایش ضد مذهبهاست؛ یعنی آنهایی که سیاستشان از مذهب انگیختهنمیشود.

بحث کنم.