میکند که ای مردم فارس! بیایید متحد شویم و منظورش این است که بیایید زبان ما را بگیرید و به رنگ ما دربیایید. اما قرآن میگوید یک سخن است که رنگ هیچ کس را ندارد، نه رنگ یک گروه خاص، نه رنگ یک ملت یا مکتب [و مذهب خاص] و آن سخن خداست، خدایی که هم خالق ماست و هم خالق شما، رحمتش به شما همانند رحمتش به ماست، لطفش به همان شکلی که شامل ما میشود شامل شما نیز میگردد، قوانینی که خلقت بر اساس آن قوانین جریان پیدا میکند بر ما و بر شما یکسان حکومت میکند. آن سخن متساوی این است که بیایید جز ذات خدا را نپرستیم، بیایید هم ما و هم شما خود را از هر مملوکیتی رها و آزاد کنیم و در حلقه سرسپردگان او درآییم.

آیا اسلام به همین میزان قناعت کرده است؟ یعنی آیا از نظر ا سلام کافی است که فقط درون اصلاح شود و دیگر اهمیتی ندارد که بیرون به چه شکل باشد؟

میبینیم که بلافاصله پشت سر اصلاح درون، اصلاح بیرون نیز مطرح شده است: این که بعضی از ما انسانها بعضی دیگر را ربّ و فرمانده و مافوق خود قرار ندهیم و رابطه مالکیت و مملوکیت انسانها را- که منتهی به بسیاری از روابط غیر انسانی دیگر میشود- از بین ببریم و خراب کنیم. یعنی از نظر قرآن، ما باید در آنِ واحد، هم نظام روحی و فکری و اخلاقی و معنوی خودمان را درست کنیم و هم نظام اجتماعی و روابط بیرونی را. اگر تنها به یک طرف توجه شود، کاری از پیش نمیرود. قرآن در همین زمینه فرموده است:

انَّ الْانْسانَ لَیطْغی. أنْ رَاهُ اسْتَغْنی [1].

انسان وقتی خود را مستغنی و دارای همه چیز میبیند، این امر در درونش اثر میگذارد و آن را نیز خراب میکند. چرا اینهمه در دستورات دینی تأکید شده است که سعادتمندانهترین زندگیها این است که کفاف داشته باشد و انسان محتاج کسی نباشد و درآمدی که از راه شرافتمندانه به دست آورده برایش کافی باشد؟ زیرا همین قدر که مال و ثروت جنبه سودجویی به خود گرفت و به شکل وسیلهای

[1]. علق/ 6 و 7.