وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها [بقره/ 31: و خداوند تمامى اسماء را به آدم بياموخت‌] و اينكه سر خلافت، جمع بين وحدت و كثرت است- ولى به گونه بيان شده- خواهى دانست، و نيز سر امداد [: يارى كردن و فيض رسانيدن‌] و استمداد [: طلب يارى و فيض كردن‌] و سر ظهور معلولات به صور علتهاى خودشان و سر بيان پيغمبر صلى الله عليه و آله كه [فرمود:] خداوند آدم را بر صورت خودش آفريد(1) و اينكه تفاوت إدراكات در مقام ظهور و حكم، به واسطه تفاوت در استعدادات قابل است و غير اينها را كه بيانش سخن را به درازا مى‌كشاند نيز خواهى دانست. پس نيكو انديشه كن، اگر خداوند متعال بخواهد راهنمايى خواهى شد.

12/ 1 و اما سر ناميدن [شيخ‌] پيغمبران را به كلمات، و همين‌طور ناميدن حق تعالى أرواح را به اين اسم- و بلكه موجودات را- بستگى به شناخت چگونگى ايجاد و پديد آوردن، و ماده‌اى كه ايجاد از آن، و بدان، و در آن، واقع شده است دارد، و اين از بزرگترين علوم و پيچيده‌ترين و برترين آنهاست و بيانش نياز به فصلى گسترده دارد كه جايش اينجا نيست، و من با اينكه اصول آن را در تفسير فاتحه [اعجاز البيان‌] و در كتاب نفحات [الهيه‌] بيان داشته‌ام، ولى اينجا به گونه آگاهى آن چه را كه اين اشاره در بر دارد بيان مى‌دارم.

13/ 1 لذا گويم: خداوند سبحان در كتابهاى فرو فرستاده شده تأثير ايجادى را قول ناميده، و آن بيان وى است كه: إِنَّما قَوْلُنا لِشَيْ‌ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ [نحل/ 40: سخن ما به هر چيزى وقتى اراده وجود آن كنيم اين است كه بدو گوييم: باش! در دم وجود يابد].

14/ 1 پس بدان كه فعل حق تعالى اگر به ذات خود، يعنى «فعل از پى آن است» هيچ واسطه‌اى‌(2) بين ذات او و بين مفعول، جز نسبتهايى معقول كه به تعين‌