وجودي که سبب تأثير واقعي و خارجي در نفس انسان مي شود ، وجود علم است ؛ يعني علم ماهيت يا مفهومي است که واقعاً و حقيقتاً به آن موجود مي شود و به حمل شايع بر آن صدق مي نمايد ؛ براي مثال وقتي انسان درخت ميوه را تصور مي کند ، آن تصور ذهني مصداق خارجي و حقيقي درخت نيست و مفهوم درخت به حمل شايع بر آن صدق نمي کند ، بلکه مصداق حقيقي و واقعي علم است و معناي علم بر آن صادق است .

علم نظير شجاعت ، صبوري و حلم يا مانند ترس ، اضطراب و اندوه و همانند نشاط و شادماني ، از مفاهيم و ماهياتي است که مصداق حقيقي و وجود خارجي آن به صورت اوصاف نفساني در ظرف وجود انسان موجود شده ، بر آن عارض مي شود .

علم نظير ديگر اوصاف ، از وجود ناعتي برخوردار است ؛ يعني عرضي است که موضوع را به خود متصف مي گرداند ، چون صفت شجاعت ، حلم يا علم بر نفس انسان عارض مي شود و او متصف به شجاع ، حليم و عالم مي گردد ؛ ليکن علم در ميان ديگر اوصاف اين امتياز را دارد که داراي اضافه و نسبت با امر ديگر ، يعني معلوم است ؛ با اين ويژگي که معلوم را در فضاي نفس روشن و آشکار مي گرداند .

وجودي که در محدوده نفس به صورت وجود واقعي و عيني است و منشأ بسياري از آثار است ( که برخي از آن ها ياد شد ) ، وجود ماهيت و مفهومي که معلوم شده و به حمل اوّلي حضور به هم رسانيده ، نيست ، بلکه وجود علم است ، زيرا آثار معلوم از آن حاصل نمي شود و آثار مخصوص به علم را دارد ؛ ليکن معلوم نيز در پرتو وجود علم - ليکن نه به وجود حقيقي و عيني ، بلکه به وجودي که در ظل هستي علم است و فاقد هر گونه اثر خارجي است - ظاهر مي گردد .

وجود ظلّي معلوم که همان وجود ذهني است ، وجودي نيست که ظلّ وجود حقيقي و خارجي معلوم باشد ، زيرا در اين صورت تصور و تصديق نسبت به اشيايي