تحرک و تغير خود ، صور گوناگون را به همراه دارد ، و لازم اين مبنا که ماديون به آن مبتلا هستند ، بسنده کردن به مبدأ قابلي است ، زيرا چيزي که خود متطور مي شود و با تطور خويش اشياي گوناگون را عرضه مي کند ، يا خود به آن صور در مي آيد ، مبدأ قابلي اشياست ، نه مبدأ فاعلي آن ها .

آري اگر مادّه هيچ تحولي نمي داشت و هرگز به صور گوناگون متحول نمي شد ، بلکه اشياي جداي از خود را مي آفريد ، فرق بين الهيون و ماديون همان بود که پنداشته شد ؛ ليکن آن ها چنين نمي گويند ، بلکه ماده را متحول مي دانند و جهان را نتيجه تحولات گوناگون مادّه مي دانند .

تذکر چند نکته

نکته اول . گر چه هيچ يک از براهين بدون استعانت از قانون علّيت و معلوليت تام نيست ؛ ليکن برهان عليت نيز در قبال براهين ديگر ، هيچ استقلالي نمي تواند داشته باشد ، زيرا استقلال برهان در صورتي است که برهان با قطع نظر از حدود وسطاي ديگر براهين ، بتواند منتج باشد و برهان عليت با قطع نظر از حدوث ، حرکت ، امکان ماهوي يا فقري يا مانند آن ها که حدود وسطاي براهين ديگر هستند ، به نتيجه نمي رسد ، زيرا معلوليت هيچ شئ خارجي ، بدون استعانت از حد وسط هاي ياد شده اثبات نمي شود .

نکته دوم . برهان علّت و معلول بر فرض تماميت ، به اثبات واجب نمي پردازد و در اين جهت ، همانند برهان حدوث و حرکت ناقص است و براي تتميم آن بايد از بعضي براهين برتر استمداد نمود ، زيرا تنها چيزي که از برهان مزبور استنتاج مي شود ، همانا وجود مبدأ نخست براي جهان آفرينش است و مبدئيّت و علت اولي بودن و مانند آن ، وصفي از اوصاف کمالي ذات واجب است . اما اثبات هستي