اسم الکتاب : تبيين براهين اثبات خدا المؤلف : جوادی آملی، عبدالله الجزء : 1 صفحة : 37
کبرا مورد تحليل واقع شد ، اکنون بايد نتيجه آن مورد بررسي قرار
گيرد که آيا نتيجه آن مطابق با مطلوب است يا نه ، چون نتيجه آن بر فرض
تماميت همه شرايط و ارکان ، بيش از اثبات اصل وجود ناظم آگاه ، مدير و
مدبّر نيست ، لذا نمي توان نحوه وجود او ، از قبيل واجب يا ممکن بودن و نيز
مقدار وجود او ، از لحاظ وحدت يا تعدد و کثرت ، و همچنين ساير مباحث مربوط
به اسماي حسناي الهي را اثبات کرد ، پس اگر مطلوب از برهان نظم اثبات واجب
باشد ، نتيجه برهان مزبور مطابق با مطلوب نخواهد بود ، مگر با تتميم آن به
برهان صديقين يا برهان امکان و وجوب ، و اگر مطلوب از آن اثبات وصف علم و
قدرتِ واجب بعد از فراغ از اصل تحقق ذات واجب باشد ، برهان ياد شده تا
حدودي آن را کفايت مي نمايد .
البته بهترين راه براي اثبات نظم جهان آفرينش آن است که بعد از
اثبات وجود بسيط الحقيقه و اينکه آن ذات اقدس عين علم نا محدود ، قدرت
بيکران ، حيات سرمدي و مانند آن است ، چنين ثابت شود که اثر او جز نظام
احسن نخواهد بود و حکمت متعاليه چنين راهي را مي پيمايد ؛ يعني از نظام
احسن ربّاني احسن النظام بودن کيان خِلقَت تبيين مي شود ، چنان که حکيم
سبزواري رحمه الله چنين فرموده اند :
فالکلّ من نظامه الکياني *** ينشأ من نظامه الربّاني [1]
اگر گاهي احساس بي نظمي شود يا کيفيت نظم معلوم نباشد، حتماً در
اثر اشتباه در بررسي يا نسبي انگاشتن آن مورد است ، و گرنه در برابر مجموع
آفرينش ، طبق برهان لمّي اي که اخيراً اشاره شد ، هر چيزي در موطن خاص خود
قرار دارد ، چنان که حکيم سبزواري رحمه الله فرموده اند :