صرف آنکه چون نظم معلول است ، علتي دارد ، خواه آن علت آگاه باشد يا نباشد ، زيرا نظم خصيصه علمي به همراه دارد و ناظم آن حتماً بايد عالم باشد ، بلکه از علت به معلول پي برده مي شود و برهان مزبور لمّي است و اصل مطلب را بو علي سينا رحمه الله درباره نياز مؤلّف ( به فتح ) به مؤلِّف داشتن بيان داشت که اگر گفتيم : جسم مؤلَّف ( به فتح ) است و هر مؤلَّف ( به فتح ) مُولِّف ( به کسر ) دارد ، چنين برهاني لمّي است و از علت کَون ناقص اکبر براي اصغر ، به آن پي برده مي شود ، نه اِنّي است که از معلول به علت پي برده باشيم .[1]

بنابراين ، « عالم منظوم است و هر منظوم ناظمي دارد » ، از يک نظر برهان لمي است . البته در هر برهان حدّ اوسط علت اثباتِ اکبر براي اصغر است ؛ ليکن عليت اثباتي قدر مشترک همه براهين است و آنچه مخصوص برهانِ لمّي است ، همان عليت ثبوت کَون ناقص اکبر براي اصغر است ؛ خواه نسبت به کون تام اکبر عليت داشته يا نداشته باشد که اگر نسبت به آن هم عليت حاصل شد ، چنين برهاني لمّي مطلق خواهد بود .

به هر تقدير ، آنچه بو علي رحمه الله بر آن تفطّن يافت و به آن تنبّه داد ، اين است که برهان مزبور از يک جهت لمي است و در کبرا از احد المتلازمين پي به متلازم ديگر برده مي شود و يکي از دو متلازم - اوسط - علت کَونِ ناقص متلازم ديگر - اکبر براي اصغر - است .

عدم مطابقت نتيجه با مطلوب در برهان نظم

همان طور که قبلاً بيان شد ، لازم است هر برهاني از جهات سه گانه صغرا ، کبرا و نتيجه ( اگر قياس اقتراني بود ) مورد ارزيابي قرار گيرد . برهان نظم از جهت صغرا و