چه رسد به حسّ غير مسلّح به ابزار دقيق . به تعبير قرآن مجيد ، بعضي از موجودها ديده نمي شوند يا ديدني نيستند ؛ ( فلا اقسم بما تبصرون (39) و ما لا تبصرون )[1]. اين مطلب ساده اي نيست و تطبيق آن با ساعت يا کتاب يک کتابخانه بزرگ که مطالعه يک کتاب آن سبب قطع به عاقل و عالم بودن نويسنده آن مي کند ، هر چند کتابهاي ديگر آن کتابخانه مورد مطالعه واقع نشوند ، نه تمثيل منطقي است و نه تشبيه سودمند ، زيرا آنچه از جهان طبيعت در معرض آزمون بشر کنوني قرار مي گيرد ، نسبت به آنچه خارج از قلمرو تجربه اوست ، بسيار اندک است و اگر آنها را گسسته از يکديگر قابل آزمون بدانيم ، احتمال داده مي شود که براي آنها مبدأ فاعلي جداگانه اي باشد که فاقد شعور است ، يا اينکه مبدأ آفرينش آنها همان مبدأ پديد آورنده مقداري است که آزمون شده است ، و چون از نظم يا هرج و مرج آنها اطلاعي در دست نيست و فرض آن است که مبدأ فاعلي همه اشيا يکي است ، شايد بتوان به اين نتيجه رسيد که مبدأ جهان آفرينش موجودي است که گاهي عالمانه کار مي کند و گاهي غير عالمانه .

به هر تقدير ، احتمال تعدد مبدأ با توحيد ناسازگار است و احتمال اختلاف حال و تنوّع در وصف و فعل با بساطت و تجرد تامّ عقلي مبدأ منافي است ، زيرا مبدئي که بسيط الحقيقه است ، از هر گونه اختلاف و تنوع مصون بوده و هرگز علم او که عين ذات وي است ، قرين جهل نمي شود ؛ چه اينکه قدرت او که عين ذات وي است ، هيچ گاه همراه عجز نخواهد بود . البته اگر مجموع جهان آفرينش به عنوان واحد حقيقي هماهنگ بررسي گردد ، صغراي قياس نظم ثابت مي شود .

خلاصه کلام در صغراي قياس مزبور اين است که نظم في الجمله قابل اثبات است ، گر چه نظم بالجمله اثبات نگردد ، اما اثبات نظم في الجمله به اين است که