اسم الکتاب : تبيين براهين اثبات خدا المؤلف : جوادی آملی، عبدالله الجزء : 1 صفحة : 29
جزئيت ( کمّ ) و ايجاب و سلب ( کيف ) ندارد ، بلکه درباره صنعت
قياس ، از قبيل قطعي يا ظني .. بودن مقدمه آن نيز جاري است ؛ چه اينکه در
مورد چهارم ، يعني جهت قضيّه از قبيل ضرورت ، امکان و امتناع نيز جريان
دارد ؛ يعني اگر يکي از دو مقدمه ممکنه بود و ديگري ضروريه ، نتيجه چنين
قياسي تابع اخسّ از دو مقدمه در جهت قضيه بوده و ممکنه است نه ضروريه .
همچنين اگر محتواي يکي از دو مقدمه قياس تکويني و حقيقي باشند و
مضمون مقدمه ديگر اعتباري و تشريعي ، نتيجه آن اعتباري و تشريعي خواهد بود ؛
مثلاً واجب الوجود پروردگار است ، پروردگار را بايد پرستش کرد ؛ واجب
الوجود را بايد پرستش کرد ؛ يعني قياسي که از مقدمه « هست » و « بايد »
تشکيل شود ، چون « بايد » اخسّ از « هست » است ، نتيجه تابع اخسّ مقدمتين
خواهد بود . البته حصرِ « تابع اخسّ مقدمتين » در موارد ياد شده و مانند آن
استقرايي است ؛ نه عقلي ، و سرّ تابعيت نتيجه در همه موارد ياد شده ، همان
دليل مشترکي است که در منطق بيان شده و شامل غير کمّ و کيف ، يعني صنعت
مقدمه و جهت قضيّه هم خواهد شد .
گرچه نقش کبرا در انتاج قياس بسيار مهم است ؛ ولي اگر اندراج اصغر
تحت اوسط که موضوع کبرا است ، به نحو ظنّي يا امکان بود ، هرگز نتيجه چنين
قياسي ، قطعي يا ضروري نيست ، هر چند مقدمتين در کمّ و کيف اتفاق داشته
باشند.
اثبات نظم در امور رياضي يا افکار متقن کلامي و فلسفي که با حکم
عقل مطرح مي گردد ، غير از اثبات آن در امور طبيعي از راه تجربه است ، زيرا
حکم رياضي يا عقلي همواره کلي و جامع است ؛ بر خلاف حکم تجربي که مدار آن
محدود است . جريان جهان آفرينش که از نظر پهنه زمان يا گستره کرات و منظومه
ها قابل استيعاب نيست و برخي از آنها از بين رفته و بعضي از آنها هنوز
نيامده و بعضي از آنها که هم اکنون موجودند ، در معرض اطلاع دستگاه هاي
پيشرفته هم قرار ندارند،
اسم الکتاب : تبيين براهين اثبات خدا المؤلف : جوادی آملی، عبدالله الجزء : 1 صفحة : 29