ترتيب آنها را بر عهده گيرد و غير از خالق ، اگر موجود ديگري بخواهد بر اجزاي ذاتي مخلوقات آگاه شود ، آگاهي او نيز به خلقتِ خالق واحد حاصل خواهد شد . در اين حال ، آن واسط که در ذات و آگاهي خود مخلوق خداوند است ، در زمره مدبراني خواهد بود که به فرمان الهي در نظم و تدبير اشيا دخالت داشته و در حقيقت تدبير خداوند را ارايه مي دهد و بدين وسيله ربوبيت خداوند واحد که فائق بر همه مدبرات بوده ، به صورت مطلق ثابت مي شود ، در نتيجه عبادت منحصراً سزاوار او است .

حاصل آنکه همان گونه که با برهان لِمّ مي توان از اسما و صفات الهي بر ناظم و نظام احسن عالم برهان اقامه نمود ، از نظم و تدبير موجود در عالم نيز مي توان براي کسي که به آن اقرار دارد ، همراه با قبول مبدئيت و خالقيت خداوند واحد ، بر ربوبيت او جدال احسن کرد .

تقرير برهان نظم بر مدار علّت غايي

دو مقدمه برهان نظم را مي توان با تحليل عقلي به گونه اي ديگر تقرير نمود تا با مصونيت از آسيب هاي ياد شده ، بر علّت غايي مخلوقات به عنوان غايت بالذات دلالت نمايد ؛ در اين حال به دليل اينکه علّت غايي عهده دار فاعليّت فاعل نيز است ، عينيّت علّت غايي با علّت فاعلي اثبات شده ، بدين طريق برهان ، نه تنها وصفي از اوصاف واجب ، بلکه ذات آن را نيز اثبات کند .

صغراي قياس در صورتي که يک مقدمه حسي نبوده و با تحليل عقلي قرين باشد ، به اين صورت خواهد بود که هر فعل علاوه بر آنکه به علّت فاعلي نيازمند است ، به غايت نيز محتاج است ؛ به عبارت ديگر ، هر فعل را غايتي است و دليل عقليِ صغرا اين است که فعل چون صادر مي شود ، در قياس با صور گوناگوني که براي آن تصور مي شود ، نسبتي يگانه و واحد ندارد ، زيرا در اين صورت ، قبول يکي