اصل عليت هرگز برهان مستقلي براي اثبات واجب نيست ، چون هر استدلالي متوقف بر پذيرش قانون عليت است و اقلّ آن همان عليت مقدمتين براي نتيجه است ؛ ليکن تتميم استدلال هاي معروف ، بر يکي از احکام سلبي قانون عامّ عليت مبتني است که همان بطلان دور و تسلسل است و اگر در مواردي در فلسفه اسلامي راه عليّت طي شده است ، به لحاظ مساوقتي است که بين امکان فقري - و نه ماهوي - با معلول يا به لحاظ غناي ذاتي يا اطلاقي است که براي علّت حقيقي اشيا اثبات مي گردد و چنين استدلالي به برهان امکان فقري و مانند آن بازگشت خواهد نمود و شرح برهان امکان فقري از اين پس بيان خواهد شد .

محدوده برهان حدوث و حرکت

برهان حرکت و برهان حدوث که هر کدام در عرض برهان امکان و وجوب ذکر شده اند ، هرگز قدرت و توان برهان امکان و وجوب را ندارند ، زيرا اين دو برهان اوّلاً بر خلاف تقريري که از برهان امکان و وجوب گذشت ، به استحاله تسلسل در علل فاعلي متکي هستند و ثانياً ، براي اثبات ذات واجب تعالى ، به استفاده از برهان امکان و وجوب نيازمند هستند .

برهان حرکت پس از نفي تسلسل در علل فاعلي تحريک ، محرّک غير متحرک را اثبات مي نمايد و برهان حدوث نيز به محدثي که خود قديم است ، راه مي برد ؛ ليکن هيچ يک از اين دو برهان عهده دار اثبات وجوب محرّک غير متحرک يا وجوب موجود قديم نيستند .

محرّک غير متحرّک ، بدان گونه که در حکمت مشاء ثابت مي شود يا محدث قديم ، بدان گونه که در کتب کلامي بحث مي شود ، مي تواند جسم يا صورت جسميّه باشد ، زيرا حرکت در حکمت مشاء در برخي اوصاف و عوارض جسم است و