مي شود .

موضوع علوم طبيعي هستي هاي مادّي و موضوع علوم رياضي اموري است که مي توانند از تجرد برزخي برخوردار باشند ؛ ليکن با مقدار و اندازه همراه هستند و موضوع فلسفه به معناي اخص که اينک لفظ حکمت و فلسفه به آن منصرف مي شود ، واقعيت و هستي مطلق است و محمولات آن عوارضي است که بر هستي مطلق قبل از تقيّد به قيود رياضي ، طبيعي ، اخلاقي و منطقي عارض مي گردند .

فلسفه و حکمت عملي که عهده دار بحث از هستي هايي است که از مسير اراده انساني تحقق مي پذيرند ، خود از تقسيمات ديگري نظير اخلاق ، تدبير منزل و خانواده و هم چنين تدبير مدن و علم الاجتماع برخوردار است .

تقسيمات فوق که از ديرباز رايج بوده و فارابي و ساير حکماي اسلامي تفصيل آن را بيان داشته اند ، نشان مي دهد که حکمت و فلسفه به معناي اعم ، هرگز يک علم واحد نبوده است ، بلکه معناي عامي بوده است که از علوم متمايز و مختلفي حکايت مي کرده است .

فلسفه و حکمت به معناي خاص که الهيات نيز خوانده مي شود ، علمي خاص است که هرگز داعيه شمول نسبت به ساير علوم را نداشته است و اين گفتار که روزگاري فلسفه شامل همه علوم بوده و به مرور ، علوم که چهره تجربي يافته و در زمينه هاي مختلف رشته هاي گوناگوني را پديد آورده اند ، از فلسفه جدا شده اند ، از حرف هاي رايجي است که على رغم تکرار فراوان ، فاقد اساسي استوار است ، زيرا اگر مراد گوينده از فلسفه معناي اعم آن باشد ، هرگز يک علم واحد نبوده که داراي موضوع خاص ، مسائل مخصوص و مبادي ويژه باشد ، بلکه شامل علوم مختلفي مي شده است که برخي از آن ها به مناسبت موضوع ، از آغاز تجربي بوده و موضوع برخي ديگر از رصد آزمون و تجربه حسّي بيرون بوده و مي باشد ، و اگر منظور