عامه مردم هر يك از شمس و قمر را به استقلال نير مى دانند , و از لسان ارباب فضل و قلم به خصوص در كتب هيات و نجوم از شمس و قمر تعبير به نيرين مى شود بلكه ظاهرا اين تعبير از اهل هيات و نجوم شايع شده است در بادى نظر چون شب به نور ماه روشن است گمان مى رود كه روشنى از خود ماه به زمين رسيده است , و كسى كه از واقع خبر دارد مى داند كه نور قمر نيز از شمس است يعنى شب هم چون روز به ضياء شمس روشن است

به مثل قمر چون آئينه اى است كه درون خانه منصوب است , و شمس چون چراغى كه از بيرون خانه مواجه با آئينه است و نور چراغ در آن آئينه منعكس مى شود و در صحن خانه مى تابد و آن را روشن مى كند

آن كسى در درون خانه , كه از بيرون خانه بيخبر است پندارد كه آن روشنائى درون خانه از آئينه است , و آن كه از بيرون خانه با خبر است روشنى درون خانه را به چراغ بيرون نسبت مى دهد

اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود : وجعلت الشمس والقمر للبريه سراجا وهاجا , با اين كه به ظاهر چون شمس و قمر دو تا هستند بايد به فريد سراجين و هاجين , و لكن نفرمود چونكه سراج و هاج شب هم در واقع شمس است نه قمر , و شمس چون آن چراغ بيرون خانه است و قمر چون آئينه درون خانه كه مواجه چراغ است امير عليه السلام فرمود : خدايا خورشيد و ماه را براى آفريدگانت چراغ فروزان گردانيدى , كه نفرمود دو چراغ فروزان گردانيدى

اگر كسى گويد ماه روشن نيست و نور ندارد و شب را روشن نكرد نادرست است زيرا كه بالبداهه ماه است كه روشن است و روشن كرد در عين حال اگر بگويد نور مستقلا از جرم قمر است باز نادرست است زيرا كه نور قمر مستفاد از شمس است

ديده اى خواهم سبب سوراخ كن *** تا حجب را بر كند از بيخ و بن

و اگر بگويد خورشيد است كه شب را بدون واسطه قمر روشن كرد باز نادرست است اگر چه نور نور خورشيد است اين تمثيل به عنوان تقريب است وگرنه توحيد حقيقى فوق اين گونه تنظير و تمثيل است

بس نهان از ديده نامحرمان *** ليك بر محرم هويدا و عيان

يا الهى سكرت ابصارنا *** فاعف عنا اثقلت او زارنا