خلاصه مطلب اينكه تمايز و تعين دو چيز و جداى از يكديگر به بودن صفاتى و خصوصياتى در اين يكى است كه مقابل آن صفات در آن ديگر هم ثابت است كه هر يك از اين دو واجد صفاتى خاص است و به آن صفات از يكديگر متمايزند در اين دو صورت آن دو تمايز تقابلى دارند و ظاهر است كه امارات تميز در اين قسم خارج از متعين است زيرا كه آنها نسبتهائى اند كه از امور متقابله پديد مى آيند به مثل چون امارات تشخص زيد از عمرو كه هر يك به صفاتى كه دارا است متميز از ديگرى است

اما تعين و تميز متميز محيط و شامل به مادونش چون تميز كل از آن حيث كه كل است به صفتى است كه براى كل است و از اسماء مستاثره او است و خارج و زائد از او نيست بلكه به وجود او متحقق و به عدم او منتفى است

و چون هيچ جزء مفروض كل بدان حيث كه كل است منحاز از كل نيست زيرا كه كل نسبت به مادونش احديت جمع دارد لاجرم تمايز بين دو شى ء نيست بلكه يك حقيقت متعين به تعين شمولى است و نسبت حقيقه الحقائق با ماسواى مفروض چنين است و اين معنى از سوره مباركه توحيد به خوبى مستفاد است كه چنان نفى را سريان داد كه نام و نشانى براى ما سوى نگذاشت تا سخن از دو وجود به ميان آيد و اعتناء و اعتبارى به تمايز تقابلى داده شود خواه دو وجود صنفى كه از هر يك از لم يلد ولم يولد مستفاد است و خواه دو وجود نوعى كه از ولم يكن له كفوا احد

تبرك به تمسك آيات و رواياتى در تعين اطلاقى حق سبحانه و تعالى

در نيل به ذوق اين مشهد , به ذكر بعضى از آيات قرآنيه و روايات صادره از اهل بيت عصمت و وحى تبرك مى جوئيم تا ايجاد فعل از اسناد آن تميز داده شود و معلوم گردد كه اطلاق علت بر ما سوى به معنى معدو ممد است و عله العلل و مفيض على الاطلاق او است , و دانسته شود معنى آنكه كمل اهل توحيد فرموده اند : اين ماهيات متكثره وقايه حق تعالى از نسبت نقائص اند , چيست ؟

الف هو الذى جعل الشمس ضياء والقمر نورا ( يونس 6 )

وجعلت الشمس والقمر للبريه سراجا وهاجا ( 40 )