از مطالعه آيات ياد شده به دست مي آيد که قرآن در امور مربوط به دنياي مردم، از قبيل حکومت و سياست و جنگ و صلح، دخالت کرده است؛ اما در نظر کساني که بر محور هوا حرکت مي کنند يا در دين شناسي کامل نيستند؛ يعني دين را از درون و بيرون از راه براهين عقلي و نقلي مورد بررسي قرار ندادند، آن ها يا اصلاً دين را قبول ندارند و مي گويند: إن هي إلاّ حياتنا الدّنيا نموت و نحيي؛ 1 زندگي فقط دنياست يا مي گويند که دين به سياست و حکومت و معيشت ارتباط ندارد؛ حال آن که دين شناس کامل که هم از درون و هم از بيرون دين را بشناسد، مي يابد که دين بر همه شؤون زندگي انسان نظر دارد و به بيان ديگر، اگر کسي با مراجعه به منابع چهارگانه اثباتي دين يعني کتاب و سنت و اجماع و عقل، دين را مطالعه و بررسي کند و محدوده عقل را از دين جدا ننمايد، مي يابد که دين براي همه شؤون انسان برنامه دارد.

نياز به دين، فتواي اصيل عقل

براي توضيح اين که عقل نيز مانند نقل از منابع اثباتي دين محسوب مي شود، بيان او مطلب، در دو مقام لازم است.

مقام اول؛ عقل، زير مجموعه نقل و در کنار سفره نقل نيست؛ بلکه اگر دليل عقلي با شرايطش ( تأمين صورت و ماده برهان) ارائه شد و در چنين فضايي عقل مبرهن فتوا داد، اين عقل نظير اجماع نيست که کاشف از سنّت باشد و زير مجموعه نقل قرار گيرد؛ بلکه مستقلاً از حکم خداوند حکايت و همان را کشف و ارائه مي کند و به بيان ديگر، عقل در مقابل نقل واقع مي شود؛ نه در سايه نقل.

مقام دوم؛ اگر مطلبي را عقل فهميد و به استناد آن فتوا داد، آن مطلب همتاي نقل و معاضد و معاون نقل است؛ نه متخاصم و معارض آن؛ زيرا فتواي اصيل عقل