صريحاً و به شكل رسمي سخنى نميگفتند؛ حتى افرادى نظير«ماكياول» و«هابز» و«جان لاك»، اِلحاد و بىدينى را محكوم ميكردند؛ امّا ناگهان در سده هيجدهم، بر خلاف گذشته، به گمان ورزى درباره دين و منشأ دين دست زدند و تلاش كردند تا براى آن، منشأ دنيوى بيابند و در رابطه با دين، به عنوان نظامي از اعتقادات، كه جماعت ها صرف نظر از حقيقت آن و فقط به دليل برآوردن يكى از نيازهاى اساسى بشرى به آن روى ميآورند، نظريات متفاوتى ارائه دهند. 1

هر چند روشن نيست كه منشأ اين گمان ورزى و نظريه پردازى، مشكل تعارض علم و دين و چگونگى حل آن بوده است يا تفكّر اومانيزم و انسان محورى و ادّعاى استقلال انسان از خدا و آسمان، يا پيدايى نظريه هرمنوتيك و ارتباط آن با فهم متون دينى يا به طور كلى، رشد علمي و عقلى انسان او را وادار كرد تا چنين نظريه هايى را در رابطه با دين ارائه دهد؛ ليكن مسلّم است كه اين مطلب از قرن هجدهم، در برابر ظهور چالش هايى در ارتباط با دين، مطرح شد.

امّا در مشرق زمين و پيش از اسلام، مي توان كه فرضيه نفى جايگاه دين در زندگى انسان، از براهمه هند نشأت گرفته است؛ همان ها كه منكر نبوّت بودند و به دليل ابتلاى به شبهاتى، بعثت پيامبران را از محالات عقلى ميدانستند. امّا پس از ظهور اسلام و پيدايش علم كلام، متكلّمان اسلامي، مسأله انتظار بشراز دين را در مباحث نبوّت عام مطرح كردند؛ زيرا در بحث نبوّت عام، اثبات ميشود كه به حكم عقل مستقل، انسان هرگز نميتواند بدون وحى و رسالت، زندگى سعادت مندانه اى داشته باشد.

اكنون شايسته است كه به طرح مبادى تصورى مسأله انتظار بشر از دين بپردازيم.