حوادث دنبال مى كنيم تا از منظر تحولى كه هر كدام از اين حادثه ها در شيوه مبارزه

پديد آورد و انقلاب اسلامى از آن شيوه تأثير پذيرفت دريافت هايى را به دست آوريم.

براى مثال، اگر ما از زاويه حضور گسترده مردم در يك اعتراض عمومى انقلاب اسلامى را

ريشه يابى كنيم، بدون ترديد در راهپيمايى هاى عليه رژيم شاه و همه مقدمات اجتماعى

اين گونه انقلاب، بى سابقه ترين حركت و حضور توده اى را در خيابان هاى تهران و

شهرستان ها داريم; كه اين به نوعى با واقعه رژى كه با حضور عمومى مردم همراه بود

قابل مقايسه است. يا از منظر تجربه هايى كه مسئولان و رهبران انقلاب مى اندوزند و

استفاده مى كنند مى توان چنين مقايسه نمود كه از زاويه تمايل اقشار عمومى بعد از

پيروزى به جريان هاى غيرمذهبى و غيرحوزوى از مشروطه تأثير پذيرفته يعنى اين تفكر

وجود داشت كه انقلاب مشروطيت را علما و جريان هاى دينى به وجود آوردند، ولى جريان

هاى لائيك يا سكولار و يا غرب گرا نبض آن را به دست گرفتند; در نوشتن قانون اساسى و

گرداندن امور و جهت دادن به انقلاب، آنها عملا هدايت را به دست گرفتند. بنابراين،

تجربه خاصى را كه ما اندوختيم در برخى از عملكردهاى انقلاب اثر داشته و تصميم گيرى

هاى مسئولان را پديد آورده است. اما اگر نه، به لحاظ تجربه هاى جزئى، بلكه به لحاظ

كل هويت انقلاب، تأثيرپذيرى را جستجو كنيد بدين معنى كه از كدام يك از حادثه ها

بيشترين تأثير را گرفت و بعد مبدأ آن را تعيين كنيد، آن وقت بنده سخت تأكيد دارم كه

بايد ميان مسائل فكرى انقلاب و روح و هدف هاى انقلاب با ديگر ابعاد تفكيك كنيم.

بدين سان به لحاظ تجربه هاى تاريخى مى توانم بگويم كه انقلاب اسلامى ايران نه با

واقعه رژى، نه با مشروطيت، نه با نهضت ملى شدن صنعت نفت، و نه با هيچ كدام از اين

حوادث، ربط مستقيم فكرى ندارد; بلكه حركتى است براى تأسيس حكومت دينى و حكومت

اسلامى، و بنابراين به تمام جنبش هاى تاريخى در تمام تاريخ شيعه ربط مى يابد و به

تمام حركت هايى كه دستيابى به نمونه اى از حكومت على بن ابى طالب را هدف قرار داده

اند مرتبط مى شود. در جنبش رژى ما انديشه و تفكر انقلاب را نداريم، بلكه امتيازى به

يك شركت انگليسى داده شده بود و مبارزه اى براى لغو آن امتياز صورت گرفت; جنبش

تنباكو هيچ رويكرد تأسيس حكومت و ايجاد حكومت نداشت. نهضت مشروطيت نيز به لحاظ

مبانى فكرى و نظرى از تفكر دمكراسى غرب متأثر بود; حتى استدلالى كه مرحوم نائينى و

مرحوم محلاتى و ديگر علماى طرفدار مشروطيت مى كردند، در حقيقت تلاش مى كردند كه

بگويند مشروطه با اسلام مخالف نيست. اما نهضت مشروطيت به لحاظ فكرى در ادامه جريانى

قرار مى گرفت كه به فكر ايجاد