خلاصه مطالب

تاريخ مجموعه‌اى از اطلاعات نقلى يا تحليلى درباره گذشته انسان‌هاست و محتواى تاريخ نقلى مبادى و مقدمه تاريخ علمى و تحليلى است و براى استنباط قوانين كلى و كشف طبيعت حوادث تاريخى به‌كار مى‌رود.

‌ تاريخ نه مايه سرگرمى بلكه نوعى پل ارتباطى ميان نسل‌هاى متوالى بشر براى دستيابى به تجربه‌ها، انگيزه‌ها و علل و عوامل انحطاط يا پيشرفت تمدن‌هاست و از آن‌جا كه نمى‌شود همه افراد بشر را متهم كرد كه هميشه مطابق منافع خود، حوادث را ثبت و نقل مى‌كنند. نگاه بدبينانه نسبت به همه داده‌هاى تاريخى، واقع‌بينانه نيست.

‌ فلسفه نظرى تاريخ از مقصد و شيوه حركت تاريخ، محرك و منازل برجسته مسير حركت آن بحث مى‌كند و فلسفه علم تاريخ از قانونمندى، اصول حاكم و روش‌هاى پژوهش در تاريخ گفتگو مى‌كند.

‌ آزادى و اختيار انسان در تعيين سرنوشت; سير صعودى و تكاملى كاروان‌بشريت،تأثيرمتقابل فرد و جامعه، حاكميت اصل عليت بر تحولات تاريخى و...بخشى از سنن حاكم بر تاريخ‌است.

‌ هرچند در ميان بيش از بيست نظريه درباره عوامل محرك تاريخ، برخى هم‌چون فرهنگ و باور مردم و نظريه سرشت حق‌جوى انسان‌ها از اعتبار و وزن بيشترى برخوردارند امّا پاى‌فشارى بر تأثير يكسان عامل واحد در همه پديده‌هاى اجتماعى و... پسنديده نيست.

‌ اثبات مسأله وحى، آگاهى از راز و رمزهاى توفيق پيامبر (صلى الله عليه وآله) در دگرگونى بنياد نظام جاهليت، دستيابى به ذخاير گرانبهاى دانش رسول‌خدا (صلى الله عليه وآله) و ائمه‌اطهار (عليهم السلام) در عرصه‌هاى مختلف و گره خوردن سرنوشت ملى ما با اسلام و ارزش‌هاى ماندگار آن، برخى از دلايل ضرورت تدريس تاريخ اسلام است.

‌ تاريخ‌نگارى در اسلام با ثبت اخبار و روايات درباره زندگى پيامبر (صلى الله عليه وآله) و رويدادهاى خاصى كه تا مدتى به صورت سينه به سينه نقل مى‌شد آغاز شد و به‌تدريج از روش خبريابى و پژوهشى ممتازى برخوردار شد و تا آنجا پيش رفت كه علم رجال و فن جرح و تعديل در شمار ابزار اين علم قرار گرفت.

‌ مورخان، بيش از چهل شعبه تاريخ‌نگارى اسلامى برمى‌شمارند كه در هر شعبه چندين كتاب نگاشته شده است. اهتمام اسلام به علم و ارزش والاى دانش، ترغيب قرآن و تشويق سنت به سير و مطالعه در طبيعت و عبرت‌گيرى از احوال گذشتگان و... را دليل اين پيشرفت و گسترش مى‌توان دانست.

‌ سيره‌نگارى، تاريخ‌عمومى‌نويسى، رزمنامه‌نويسى، مقاتل‌نويسى، تبارنامه‌نويسى برخى از شاخه‌هاى تاريخ‌نگارى اسلامى است.

‌ اعتماد بر اسناد و مدارك معتبر، پرهيز از اظهارنظر قبل از تحقيق‌كامل،رعايت‌عينيتوواقعيت درتحقيق، پرهيز از انتقام‌جويى و تعصب، بخشى از اصول عام تاريخ‌نگارى به‌شمار مى‌آيد.

‌ بدون ترديد بزرگترين و بيش‌ترين نويسندگان تاريخ و حوادث آن مسلمانان بوده‌اند. از محمدبن‌اسحاق، ابومخنف، بلاذرى، يعقوبى، طبرى، مسعودى و ابن‌خلدون به‌عنوان چهره‌هاى شاخص اين فن مى‌توان ياد كرد. و در ميان انديشمندان معاصر، شهيد مرتضى مطهرى و استاد محمدتقى مصباح يزدى به‌دليل پرداختن به مباحث مفهومى تاريخ، عوامل محرك آن و... به فيلسوف تاريخ شناخته‌اند. از دكتر سيدجعفر شهيدى، علامه سيد مرتضى عسگرى، علامه سيد جعفر مرتضى عاملى، دكتر جواد على، استاد رسول جعفريان و دكتر سميره مختارالليثى كه هر يك پژوهش‌هاى ارزشمند تاريخى انجام داده و كتابهاى سودمندى نوشته‌اند به‌عنوان مورخ مى‌توان نام برد.

‌ پژوهش‌هاى علمى دانشمندان غربى درباره مشرق زمين را شرق‌شناسى گويند. اين‌كه بخشى از اين پژوهش‌هاى علمى و عظيم، بر پايه شناخت شرق به‌عنوان فرهنگ و جامعه‌اى ديگر و با هدف روشنگرى انسان انجام گرفته انكارناپذير است. امّا گره‌خوردن پيدا و پنهان بسيارى از اين تحقيقات با سياست‌هاى استعمارى غربيان تا آن‌جا پيش‌رفته كه حتى برخى از شرق‌شناسان در شمار منتقدان جدّى آن قرار گرفته‌اند.

‌ معرفى اسلام به‌عنوان فراورده اديان پيشين، تحريف نصوص اسلامى، ارائه چهره‌اى جنگ‌جو و خشونت‌طلب از اسلام، تلاش در نفى مبانى كلامى و فقهى شيعه، ترويج عواطف جدايى‌طلبانه و ملى‌گرايانه در ميان مسلمانان، تحريف نظر اسلام نسبت به مقوله انديشه و آزادى، تحقير زن مسلمان و... برخى از انگيزه‌هاى استعمارى غربيان در رويكرد به خاورزمين تلقى شده است.

پرسش‌ها

1. منظور از سيرت تاريخ چيست؟

‌ 2. فرق نظريه ناسيوناليسم و نژادى در حركت تاريخ چيست؟

‌ 3. بينش فطرى حركت تاريخ را بررسى و با نظريه نيازهاى مادى و معنوى مقايسه كنيد؟

‌ 4. آيا حكمفرمايى سنت‌هاى الهى به معناى جبر تاريخ است؟ چرا؟

‌ 5‌. آيا براى شرقيان رويكرد به غرب لازم است؟ چرا؟

‌ 6‌. آثار مستشرقان را چگونه ارزيابى مى‌كنيد؟

‌ 7. ضرورت تدريس تاريخ اسلام چيست؟

فعاليت‌هاى علمى

1. هر يك از كتابهاى زير را در مقاله‌اى خلاصه يا معرفى كنيد.

‌ الف. قيام و انقلاب مهدى از ديدگاه فلسفه تاريخ ، شهيد مرتضى مطهرى;

‌ ب. جامعه و تاريخ ، شهيد مرتضى مطهرى;

‌ ج. جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، مصباح يزدى;

‌ د. تاريخ تحليلى اسلام ، سيد جعفر شهيدى;

‌ 2. در مقاله‌اى بحث ‌اصول و قواعد عام تاريخ‌نگارى با تكيه برارزش‌هاى اسلامى‌ از همين كتاب را نقد كنيد.

‌ 3. در مقاله‌اى نظريه حق و باطل در حركت تاريخ را تحقيق كنيد.

‌ 4. در كنفرانسى اعتبار داده‌هاى تاريخى را ارزيابى كنيد.

فعاليت‌هاى علمى

1. هر يك از كتابهاى زير را در مقاله‌اى خلاصه يا معرفى كنيد.

‌ الف. قيام و انقلاب مهدى از ديدگاه فلسفه تاريخ ، شهيد مرتضى مطهرى;

‌ ب. جامعه و تاريخ ، شهيد مرتضى مطهرى;

‌ ج. جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، مصباح يزدى;

‌ د. تاريخ تحليلى اسلام ، سيد جعفر شهيدى;

‌ 2. در مقاله‌اى بحث ‌اصول و قواعد عام تاريخ‌نگارى با تكيه برارزش‌هاى اسلامى‌ از همين كتاب را نقد كنيد.

‌ 3. در مقاله‌اى نظريه حق و باطل در حركت تاريخ را تحقيق كنيد.

‌ 4. در كنفرانسى اعتبار داده‌هاى تاريخى را ارزيابى كنيد.

منابع براى مطالعه بيش‌تر

1. آغاز و انجام تاريخ ، كارل ياسپرس، ترجمه محمد حسن لطفى;

‌ 2. از تاريخ بياموزيم ، محمود حكيمى;

‌ 3. بينش تاريخ قرآن ، يعقوب جعفرى;

‌ 4. بينش تاريخى نهج‌البلاغه ، يعقوب جعفرى;

‌ 5‌. تاريخ‌ايران‌بعدازاسلام ،عبدالحسين‌زرين‌كوب;

‌ 6‌. تاريخ تاريخ‌نگارى در اسلام ، فرانتس روزنتال، ترجمه اسدالله آزاد;

‌ 7. تاريخ تمدن اسلام و عرب ، گوستاولوبون، ترجمه سيد هاشم حسينى;

‌ 8‌. تاريخ تمدن ، هنرى لوكاس، ترجمه عبدالحسين آذرنگ;

‌ 9. تاريخ در ترازو ، عبدالحسين زرين‌كوب;

‌ 10. تاريخ‌نگارى در اسلام ، سيد صادق سجادى و هادى عالم‌زاده;

‌ 11. تاريخ‌نگارى در اسلام (مجموعه مقالات)، ترجمه يعقوب آژنگ;

‌ 12. تاريخ و تاريخ‌نگارى ، احمد تاجبخش;

‌ 13. تصوف اسلامى در رابطه انسان و خدا ، رينولد. ا. نيكلسون، ترجمه محمدرضا شفيعى;

‌ 14. حماسه غدير ، محمدرضا حكيمى;

‌ 15. خدمات متقابل اسلام و ايران ، مرتضى مطهرى;

‌ 16. دانش مسلمين ، محمدرضا حكيمى;

‌ 17. درآمدى بر اسلام به همراه يكى از آخرين تحقيقات درباره اعجاز عددى قرآن، آن مارى شيمل، ترجمه عبدالرحيم گواهى;

‌ 18. زندگانى فاطمه زهرا (عليها السلام) ، سيد جعفر شهيدى;

‌ 19. سبك‌هاى تاريخى و نظريه‌هاى نژادى تاريخ ، عزت الله رادمنش;

‌ 20. عقل در تاريخ ، گ. و. هگل، ترجمه حميد عنايت;

‌ 21. علم تاريخ در اسلام ، صادق آيينهوند;

‌ 22. علم تحولات جامعه ، حميد حميدى;

‌ 23. كيهان انديشه ، ش 11;

‌ 24. لذات فلسفه ، ويل دورانت، ترجمه عباس زرياب;

‌ 25. ماركسيسم و نيروى محرك تاريخ ، جعفر سبحانى;

‌ 26. مجموعه مقالات ، مرتضى مطهرى;

‌ 27. محمد پيغمبر شناخته شده ، محمدعلى انصارى;

‌ 28. مقالات رشيد ياسمى به كوشش ايرج افشار;

‌ 29. مقدمه ابن‌خلدون ، ترجمه محمد پروين گنابادى;

‌ 30. مورخ و تاريخ ، آرنولد توين بى، ترجمه حسن كامشاد;

‌ 31. نهضت امام‌خمينى ، ج 3، سيد حميد روحانى.