درس هجدهم‌ [1] رابطه علم و عمل با نفس‌

قَالَ اميرالمؤمنين (ع):

«الْعِلْمُ قَائِدٌ وَ الْعَمَلُ سَائِقٌ وَ النَّفْسُ حَرُون». [2]

حضرت مى‌فرمايد: علم همچون چراغ و راهنما است كه راه را به انسان مى‌نماياند و در حقيقت مانند يك راهبر، صراط مستقيم را براى انسان مشخص مى‌كند [3] و عمل همچون راننده و حركت دهنده است؛ يعنى مانند كسى است كه‌

[1]. اين درس در جلسه چهاردهم بحث قطع خارج اصول معظم له ايراد گرديده است. (سيرى كامل در اصول فقه، چاپ اول، ج 9، ص 267)

[2]. دانش رهبر است و كردار راننده و محرك و نفس مركبى لجوج و خيره سر. (تحف العقول، ص 229)

[3]. قَالَ رسول الله (ص): تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَهٌ وَ مُدَارَسَتَهُ تَسْبِيحٌ وَ الْبَحْثَ عَنْهُ جِهَادٌ وَ تَعْلِيمَهُ مَنْ لَا يَعْلَمُهُ صَدَقَهٌ وَ بَذْلَهُ لِأَهْلِهِ قُرْبَهٌ لِأَنَّهُ مَعَالِمُ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ سَالِكٌ بِطَالِبِهِ سُبُلَ الْجَنَّهِ وَ مُونِسٌ فِى الْوَحْدَهِ وَ صَاحِبٌ فِى الْغُرْبَهِ وَ دَلِيلٌ عَلَى السَّرَّاءِ وَ سِلَاحٌ عَلَى الْأَعْدَاءِ وَ زَيْنُ الْأَخِلَّاءِ يَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً يَجْعَلُهُمْ فِى الْخَيْرِ أَئِمَّهً يُقْتَدَى بِهِمْ تُرْمَقُ أَعْمَالُهُمْ وَ تُقْتَبَسُ آثَارُهُمْ وَ تَرْغَبُ الْمَلَائِكَهُ فِى خَلَّتِهِمْ لِأَنَّ الْعِلْمَ حَيَاهُ الْقُلُوبِ وَ نُورُ الْأَبْصَارِ مِنَ الْعَمَى وَ قُوَّهُ الْأَبْدَانِ مِنَ الضَّعْفِ وَ يُنْزِلُ اللَّهُ حَامِلَهُ مَنَازِلَ الْأَحِبَّاءِ وَ يَمْنَحُهُ مُجَالَسَهَ الْأَبْرَارِ فِى الدُّنْيَا وَ الْآخِرَهِ بِالْعِلْمِ يُطَاعُ اللَّهُ وَ يُعْبَدُ وَ بِالْعِلْمِ يُعْرَفُ اللَّهُ وَ يُوَحَّدُ وَ بِهِ تُوصَلُ الْأَرْحَامُ وَ يُعْرَفُ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ وَ الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَقْلِ وَ الْعَقْلُ يُلْهِمُهُ اللَّهُ السُّعَدَاءَ وَ يَحْرِمُهُ الْأَشْقِيَاءَ وَ صِفَهُ الْعَاقِلِ أَنْ يَحْلُمَ عَمَّنْ جَهِلَ عَلَيْهِ وَ يَتَجَاوَزَ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ يَتَوَاضَعَ لِمَنْ هُوَ دُونَهُ وَ يُسَابِقَ مَنْ فَوْقَهُ فِى طَلَبِ الْبِرِّ وَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَتَكَلَّمَ تَدَبَّرَ فَإِنْ كَانَ خَيْراً تَكَلَّمَ فَغَنِمَ وَ إِنْ كَانَ شَرّاً سَكَتَ فَسَلِمَ وَ إِذَا عَرَضَتْ لَهُ فِتْنَهٌ اسْتَعْصَمَ بِاللَّهِ وَ أَمْسَكَ يَدَهُ وَ لِسَانَهُ وَ إِذَا رَأَى فَضِيلَهً انْتَهَزَ بِهَا لَا يُفَارِقُهُ الْحَيَاءُ وَ لَا يَبْدُو مِنْهُ الْحِرْصُ فَتِلْكَ عَشْرُ خِصَالٍ يُعْرَفُ بِهَا الْعَاقِلُ وَ صِفَهُ الْجَاهِلِ أَنْ يَظْلِمَ مَنْ خَالَطَهُ وَ يَتَعَدَّى عَلَى مَنْ هُوَ دُونَهُ وَ يَتَطَاوَلَ عَلَى مَنْ هُوَ فَوْقَهُ كَلَامُهُ بِغَيْرِ تَدَبُّرٍ إِنْ تَكَلَّمَ أَثِمَ وَ إِنْ سَكَتَ سَهَا وَإِنْ عَرَضَتْ لَهُ فِتْنَهٌ سَارَعَ إِلَيْهَا فَأَرْدَتْهُ وَإِنْ رَأَى فَضِيلهً أَعْرَضَ وَأَبْطَأَ عَنْهَا لَا خَافُ ذُنُوبَهُ الْقَدِيمَهَ وَ لَا يَرْتَدِعُ فِيمَا بَقِى مِنْ عُمُرِهِ مِنَ الذُّنُوبِ يَتَوَانَى عَنِ الْبِرِّ وَيُبْطِئُ عَنْهُ غَيْرَمُكْتَرِثٍ لِمَافَاتَهُ مِنْ ذَلِكَ أَوْضَيَّعَهُ فَتِلْكَ عَشْرُ خِصَالٍ مِنْ صِفَهِ الْجَاهِلِ الَّذِى حُرِمَ الْعَقْل. (تحف العقول، ص 28) رسول اكرم (ص) فرمود: در تحصيل علم بكوشيد كه فرا گرفتن آن حسنه، گفتگويش تسبيح، كاوش و تحقيق در آن جهاد، تعليم وآموختن آن به جاهل صدقه و نشرش موجب قرب الهى است؛ زيرا علم راهنماى حلال و حرام است، طالب خود را به بهشت مى‌كشد، در تنهايى مونس، در غربت يار، در سختى راهنما، در برابر دشمن حربه و براى دوست زينت و زيور است. به وسيله علم خدا گروهى را رفعت مى‌بخشد وآنان را در راه خير، پيشرو قرار مى‌دهد و اعمالشان چشم‌انداز، آثارشان مورد تقليد و اقتباس مى‌گردد، فرشتگان به دوستى آنان رغبت دارند؛ چرا كه علم حياتبخش دلها و نور ديدگان و نيروى بدنها است. خداوند حامل علم را در منزل دوستانش جاى مى‌دهد و در دنيا و آخرت همنشينى با نيكان را نصيبش مى‌فرمايد. علم وسيله طاعت و عبادت و معرفت خداوند است، با علم به يگانگى خداوند پى مى‌برند، به خويشاوندان احسان مى‌كنند، حلال و حرام را باز مى‌شناسند و بالأخره علم چراغ راه عقل است. خداوند عقل را به سعادتمندان عطا مى‌كند و از تيره بختان دريغ مى‌فرمايد؛ نشان عاقل اين است كه خطاى نادان را ببخشد، از ظالم بگذرد، براى زيردست تواضع كند، در تحصيل نيكى از بالا دست خود سبقت گيرد، هنگام سخن گفتن در گفته خود بينديشد اگر نيك است بگويد و غنيمت به دست آورد و اگر بد است از آن لب فرو بندد و سالم بماند. هنگامى كه فتنه‌اى پيش آيد به خداوند پناه ببرد و از دست و زبان محافظت كند، چون فضيلتى بيند غنيمت شمارد، حيا را از دست ندهد و حرص و آزمندى از او بروز نكند. اين ده صفت است كه عاقل را مى‌توان بدان وسيله شناخت. نشان جاهل اين است كه همنشين را آزار مى‌دهد، به زيردست تجاوز مى‌كند، براى بالادست گردن فرازى مى‌كند، نسنجيده لب مى‌گشايد، سخنش ناشايست و سكوتش غفلت است. هنگامى كه فتنه اى پيش مى‌آيد، شتاب كرده و در مهلكه مى‌افتد و چون فضيلتى بيند رو برمى گرداند. نه از گناه گذشته مى‌هراسد، نه در آينده دست از گناه مى‌كشد. در كار خير تنبلى مى‌كند و به آنچه از دست داده اهميت نمى‌دهد. اين ده صفت از صفات جاهلى است كه از نعمت عقل محروم مانده است.