سرمايه دارى و از آن به شكل سوسياليزم درآيد نه تنها در اين جا تاريخ حركت گردش كرده، بلكه حركت آن، با تنوع او (نوعى به نوعى درآمدن) همراه بوده و ماهيت جامعه دگرگون شده است و نام اين مسأله را بايد تطور و تنوع تاريخ ناميد و درباره علل آن به بحث و گفتگو نشست.

اين نوع از تطور و تنوع، بسان تنوع جانداران است و در فرضيه داروين، كه جاندار از نوعى به نوعى تبديل مى گردد و از صورت يك موجود اسفنجى به صورت نوعى ديگر در مى آيد، و در جامعه نيز تمام تشكيلات و نظامات از بُن عوض مى شود، و نظام و تشكيلات ديگرى جايگزين آن مى گردد.

البته تطوّر تاريخ منحصر به حركت تاريخ از نوع فئوداليزم به نوع سرمايه دارى نيست، بلكه اين يك نوع تطوّر است كه غالباً ماركسيسم روى آن تكيه مى كند، در حالى كه هر نوع تغيير بنيادى و زيربنايى در جامعه يك نوع تطور تاريخ است.

حركت تاريخ از شرك به اسلام و از حكومت ماده و شهوت، به حكومت خدا و معنويت، و جايگزين شدن معيارهاى انسانى و الهى به جاى معيارهاى طاغوتى، خود تطوّر در تاريخ است كه قهراً علت خاصى خواهد داشت. اين است تفاوت اين دو تغيير و حركت.