يا كسى كه در دالان سؤال و ترديد به سر مى برد و هنوز پاسخى براى آن ها نيافته است، مرتد به حساب ايند، چرا كه اين افراد هنوز «معتقد» نشده اند. امّا اگر ماهيت ارتداد ايجابى باشد، صرف سؤال و ترديد و اعتقاد نداشتن، براى مرتد ناميده كسى كافى نيست و بايد علاوه بر آن، به نفى و انكار عقايد اساسى اسلام بپردازد. در همين فرض نيز كه ارتداد را از نوع انكار بدانيم، بايد بررسى كنيم كه آيا انكار هر عقيده و آيينى كه در نزد مسلمانان «اسلامى» شمرده مى شود موجب ارتداد است، يا انكار و نفى عقايد خاصى مورد نظر است؟ آيا انكار ارتدادآميز، فقط در حيطه ى اصول دين اسلام يعنى توحيد و نبوت و معاد خلاصه مى شود يا دامنه اى فراتر دارد و شامل انكار فروع دين مثل نماز و روزه و... هم مى شود و يا نه فراتر از آن، شامل هر عقيده و آيينى كه دينداران بدان پاى بندند مى گردد؟

در مورد سؤال نخست كه آيا ارتداد از سنخ «عدم اعتقاد» است و ماهيتى سلبى دارد يا از سنخ «اعتقاد به عدم» و داراى ماهيتهى ايجاب ياست، بايد گفت: اسلام بيش از هر مكتب ديگرى بر تفكر و تعمّق، مطالعه و پژوهش; و درايت و بصيرت پيروان خود تأكيد ورزيده است. تمامى فقهاى تشيع بر اين باورند كه تقليد در اصول دين روا نيست و بايد همه ى مسلمانان اعم از زن و مرد، جوان و ميان سال و كهن سال و حتى بى سواد و باسواد، بر پذيرش دين خود دليل و استدلال داشته باشند و البته اين دلايل در نزد همه كس لازم نيست از نوع براهين مصطلح فلسفى باشد، بلكه هر فرد در حدّ درك و ظرفيت خود، بايد دليل قانع كننده اى براى مسلمان بودن خود داشته باشد.

در قرآن كريم آيات فراوانى مسلمانان را به تعمّق دعوت كرده است و از