در اعلاميه ى حقوق بشر، با تكيه بر آزادى بيان عقيده، تصور شده است كه خود اصل مستقلى است، در حالى كه اگر بر اجراى عدالت در جامعه در همه ى سطوح تكيه شود يكى از ميوه هاى شيرين عدالت، آزادى بيان و عقيده است و ما درباره ى اين اصل در آينده سخن خواهيم گفت و يادآور خواهيم شد ميان نشر عقيده و انديشه به هر صورتى باشد و تبليغات سوء ويرانگر بايد فرق گذاشت، نشر عقيده دور از تزوير و نفاق، مجاز است اما تبليغات سوء عليه نظام مردمى ممنوع مى باشد.

مقصود از آزادى فلسفى اين است كه آيا انسان فاعل مختار و آزاد است، يعنى او با كمال آزادى كارهاى فردى خود را انجام مى دهد، و عاملى مرئى و يا نامرئى، او را به كارى وادار نمى سازد، يا اين كه او به ظاهر مختار و آزاد است، و عواملى غيبى يا حسّى او را به سوى كارى سوق مى دهند؟

مسأله ى مختار يا مجبور بودن انسان، از مسايل بس ديرينه اى است كه در يونان باستان و در ميان فلاسفه ى اسلامى و متكلّمان مطرح بوده و آنان را به دو گروه «اختيارى» و «جبرى» تقسيم نموده و هر گروهى براى خود شاخه هاى متعددى دارد كه جاى بازگويى آن ها نيست.

يكى از بحث هاى داغ در كلام اسلامى «اختيارى بودن» اراده انسان است، كه از مسايل پيچيده كلامى به شمار مى رود و اخيراً دامنه ى اين بحث به اصول فقه نيز كشيده شده است.

اين نوع آزادى كه بايد از آن به «آزادى تكوينى» تعبير كرد از قلمرو گفتگوى ما