حقيقت است كه وى بيش و پيش از آن كه يك رهبر سياسى و معمولى باشد، جانشين پيامبر است و پيامبر نيز آورنده دين و آموزنده اخلاق.

پس خليفه در اسلام، بجز تصدى شؤون رايج سياست، متكفل امور دينى مردم و پيشواى مذهبى آنان نيز هست. اين حقيقت مسلم، موجب آن شد كه پس از نخستين سلسله خلفاى اسلامى، زمام داران بعدى كه از آگاهى هاى دينى، بسيار كم نصيب و گاه به كلى بى نصيب بودند، در صدد برآيند كه اين كمبود را بهوسيله رجال دينى وابسته به خود تأمين كنند و با الحاق فقها و مفسران و محدثان مزدور به دستگاه حكومت خود، اين دستگاه را باز هم تركيبى از دين و سياست سازند.

فايده ديگرى كه به كارگيرى اين گونه افراد براى خلفاى وقت در بر داشت، آن بود كه اينان طبق ميل و فرمان زمام داران ستم پيشه و مستبدّ، به سهولت مى توانستند احكام دين را به بهانه «مصالح روز» تغيير و تبديل داده، در پوششى از استنباط و اجتهاد كه براى مردم عادى و عامى قابل تشخيص نيست ـ حكم خدا را به خاطر مطامع خدايگان دگرگون سازند.

مؤلفان و مورخان قرن هاى پيشين، نمونه هاى وحشت انگيزى از جعل حديث و تفسـير به رأى را كه غالبـاً دست قدرت هاى سياسى در آن نمايـان است، ذكر كرده اند.

عيناً همين عمل درباره تفسير قرآن نيز انجام مى گرفت: تفسير قرآن بر طبق رأى و نظر مفسر، از جمله كارهايى بود كه مى توانست به آسانى حكم خدا را در نظر مردم دگرگون سـازد و آن ها را بـه آن چه مفسر خواسته است كه او نيز اكثر اوقات همان را مى خواست كه حاكم خواسته بود ـ معتقد كند.

بدين گونه بود كه از قديم ترين ادوار اسلامى، فقه و حديث و تفسير به دو جريان كلى تقسيم شد: يكى جريان وابسته به دستگاه هاى حكومت هاى غاصب كه در موارد بسيارى حقيقت ها را فداى مصلحت هاى آن دستگاه ها ساخته و به