و مقارن اين حال چيزى را بنام ادراك مى‌يابيم- .

هيچگاه نمى‌توانيم بپذيريم- كه اين منظره پهناور جهان- با همه خصوصيات شگفت‌آورى كه دارد- با همه خطها و سطحها و جسمهاى يك پارچه- و صاف متصل واحد كه از وى بما جلوه مى‌كند- در يك پارچه ماده ناچيز عصبى يا مغزى- كه اجزاى جدا از هم و متراكم- كه بالاخره از مجموع بدن ما كوچكتر است- گنجيده و جاى گرفته باشد- .

مى‌باشد- اين دو مطلب انجام يافتن يك سلسله عوامل خارجى- در خارج و انجام يافتن فعاليتهاى عصبى- مورد تسليم و قبول قاطبه دانشمندان رئاليست مى‌باشد- كه به دنياى خارجى ايمان دارند چه روحى و چه مادى- اختلاف روحيون با ماديون در مطلب ديگريست- كه ذيلا گفته خواهد شد- .

اين نكته نيز ناگفته نماند- كه هيچ كس بانجام يافتن فعاليتهاى عصبى- در مغز خودش حضورا آگاه نيست- بلكه اطلاعى كه هر كس در اين باب دارد- در اثر كشفيات علمى دانشمندان است- .

3-امور روحى و نفسانى نيز مانند همه امور جهان- تابع اصول و قواعد و قوانين معينى هستند- و رابطه عليت و معلوليت بين خود آنها- يا بين هر يك از آنها و مواد بدنى- يا عوامل خارجى برقرار است- .

روانشناسى جديد مطابق اسلوب ويژه خود- مشاهده و تجربه همين اصول و قوانين را بيان مى‌كند- .

دانشمندان و فلاسفه روحى هيچگاه ادعا نكرده‌اند- كه روح و امور روحى- از قيد هر گونه اصل و قانونى آزاد است- و تابع هيچ قاعده علمى نيست- تنها چيزى كه اثبات كرده‌اند اينست كه- روح و امور روحى خاصيتهاى مخصوص ماده را ندارند- و قوانين مادى بر آنها حكومت نمى‌كند- على هذا نسبتهائى كه بعضى از ماديون دانسته- يا ندانسته به دانشمندان روحى مى‌دهند- بكلى بى اساس است- .

دكتر ارانى در پسيكولوژى صفحه 6- پس از آنكه شرحى در اطراف- تغيير سبك تحقيقات علمى- در اروپا از قرن هجدهم به بعد مى‌دهد- مى‌گويد اين اصل كلى از اين به بعد- در تمام تحقيقات علمى حكمفرما شد- كه تحقيق علم عبارت است از جستجوى دقيق و عميق- جستجوى دقيق و عميق وقتى انجام