نظر بشرط نخستين- اگر يك صورت ادراكى را تنها و مفرد گرفته- و هيچگونه نسبتى به چيزى نداده و حكمى نكرديم- مانند صورت تصورى يك فرد انسان- مثلا صواب و خطائى محقق نخواهد شد- و نظر بشرط دوم اگر قضيه را نسبت به چيزى- كه هيچگونه وحدت و بديهيات عقليه قائل بودند- ارزش يقينى غير قابل تخلف- براى مسائل و فرضيه‌هاى علوم حسى قائل شود- پس با تجديد نظرها و كشف خلافها چه كند- .

براى رهائى از اين بن‌بست اين راه به نظرش رسيده- كه براى مسائل تجربى- و فرضيه‌هاى علوم طبيعى ارزش يقينى قائل شود- و تجديد نظرها و كشف خطاها را- از راه تغيير حقيقت- و امكان اجتماع صحيح و غلط توجيه كند- و بگويد حقيقت و خطا و صحيح و غلط- و صدق و كذب با هم منافاتى ندارد- هم قانون علمى قرن گذشته صحيح و حقيقت بود- و هم قانون علمى امروز كه مخالف آن است- زيرا حقيقت هر روز تغيير مى‌كند- و لهذا در قرن گذشته كه مى‌گفتند- آتم بسيط است و قابل تجزيه نيست صحيح بود- امروز هم كه مى‌گويند آتم بسيط نيست- بلكه مركب است از اجزاء زيادى نيز صحيح است- و هر دو يك حقيقتند كه تغيير كرده و تكامل يافته- .

آيا اگر شما بجاى طرفداران- ماترياليسم ديالكتيك بوديد- راه فرار ديگرى از اشكال بالا پيدا مى‌كرديد- .

و آيا دانشمندان مادى چاره‌اى داشتند جز آنكه- با اين سفسطه ببخشيد تحقيق عميق خود را خلاص كنند- .

البته يك سلسله اشتباهات فلسفى ديگر نيز- كه دامنگير اين آقايان شده كمك كرده است- كه فرضيه تكامل حقيقت- و فرضيه امكان اجتماع حقيقت و خطا را بسازند- ولى ترديدى نيست كه گرفتارى در اين بن‌بست- و پيدا كردن راه فرارى- براى رهائى از آن دخالت زيادى داشته است- .

چنانكه از كلمات ماديين هويدا است- هميشه نتيجه دادن عملى را- گواه بر صحت و ارزش نظرى يك فرضيه مى‌گيرند- آنگاه نتيجه مى‌گيرند- كه چون دو قانون علمى مخالف- هر دو عمل نتيجه مثبت داده‌اند- پس هر دو حقيقت بوده‌اند- .

ما در مقدمه اين مقاله روشن كرديم- كه نتيجه عملى دادن گواه- بر صحت و ارزش نظرى يك فرضيه نيست- و ضمنا توضيح داديم كه هيچيك از