در مقاله 5 خواهيم گفت- با بيان كانت نمى‌توان يقينى بودن رياضيات را- اثبات نمود راه ديگرى را بايد جستجو كرد- .

ج طبيعيات بيان كانت در طبيعيات مفصل است- خلاصه‌اش آنكه در امور طبيعى ذهن انسان تنها قادر است- عوارض و ظواهر فنومن‌ها [1]را كه بحس درمى‌آيند- ادراك كند و از ادراك ذوات نومن‌ها- [2]كه مظهر عوارض و ظواهرند عاجز است- در مورد ظواهر هم ذهن انسان- بواسطه خاصيتهاى مخصوص خود- صورتها و شكلهاى مخصوصى بانها مى‌دهد- كه هرگز نمى‌توان مطمئن شد- در واقع و نفس الامر هم بهمين شكل و صورت- كه در ذهن ظاهر مى‌شوند هستند يا نه- .

كانت مى‌گويد حواس تنها مواد وجدانيات- و معلومات را به ذهن ميدهند- و ذهن از خود مايه بانها مى‌دهد- و بانها صورت مى‌بخشد تا قابل ادراك شدن مى‌شوند- مى‌گويد انسان هر چيزى كه تصور مى‌كند- در ظرف زمان و مكان تصور مى‌كند- و براى وى ممكن نيست چيزى از امور عالم را- در غير اين دو ظرف ادراك كند- ولى زمان و مكان وجود خارجى ندارند- بلكه دو كيفيت ذاتى ذهن هستند- و صورتهائى هستند كه ذهن به محسوسات خود مى‌دهد- و اگر اين مايه را ذهن از خود نمى‌آفزود- جز يك عده تاثيرات پراكنده متفرق- غير مرتبط چيزى وارد ذهن نمى‌گشت- يعنى تصور چيزى براى ذهن دست نمى‌داد- مثلا ما از خورشيد يك تصور واضح داريم- و حال آنكه آنچه به وسيله تاثيرات حسى وارد ذهن شده- گرمى و روشنائى و رنگ بوده- و اگر ذهن روى خاصيت مخصوص خود- براى اينها جايگاه مكانى و زمانى تعيين نمى‌كرد- و به اين وسيله اينها را بيكديگر مرتبط نمى ساخت- هرگز تصورى از خورشيد برايش دست نمى‌داد- در مقام تشبيه مى‌گويد معلوم را تشبيه مى‌كنيم- به غذائى كه بايد به بدن برسد و بدل ما يتحلل شود- براى اين مقصود بايد مواد خوراكى- از خارج داخل معده شود- آنگاه بايد معده و اعضاء ديگر هاضمه- شيره‌هائى از خود بر آنها ضميمه كنند- تا خوراكها غذا شود پس خوراكها به منزله احساساتند- و شيره‌ها حكم زمان و مكان را دارند - .

اين مقدار كه گفته شد- در باره وجدانيات يا تصورات اوليه ايست كه- ما از اشياء عوارض و ظواهر داريم- اما هنگامى كه بخواهيم آن اشياء را- موضوع احكام قرار داده تحت كليات در آوريم- و قوانين علمى و كلى بسازيم- يك عده معقولات ديگر كه آنها نيز مخلوق ذهن هستند- و از حس بدست نيامده‌اند دخالت مى‌كنند- و صورت كلى و قانون علمى بانها ميدهند- اين