و بزبان فلسفه علم حصولى حضور ماهيت معلوم است- پيش قضايا را در ضمن جريان در نظر مى‌گيرد- يعنى براى ديالكتيك من مطلق وجود ندارد- بلكه من به انضمام عده زيادى- از قضاياى خارجى وجود پيدا مى‌كند- پس من آن ثابتى است كه- بازاء قضاياى خارجى متغير مى‌باشد - .

در اينجا نويسنده خواسته است- روى اصول ماترياليسم من و خود را متغير و متكثر بداند- و در عين حال علم شهودى نفس را بذات و شخصيت خود- را كه حضورا و عيانا خود را ثابت و باقى و واحد مى‌بيند- توجيه كند در قسمت اول براى آنكه ثابت كند- من متغير و متكثر است- اختلاف و تكثر حالات خود را دليل مى‌آورد- در صورتى كه با اندك تامل واضح است- كه اينها مربوط به تغيير و تكثر حالات من است- نه شخصيت خود من- و در قسمت دوم مدعى مى‌شود كه اين ثبات- با تغيير و اين وحدت با كثرت منافات ندارد- .

معلوم نيست چرا نويسنده اينجا- حتى از اصول ديالكتيك منحرف شده- زيرا يكى از اصول منطق ديالكتيك اصل تغيير است- و روى اين اصل ثبات و جمود- و يكسان ماندن بكلى نفى مى‌شود- منطق ديالكتيك به خيال خود- با اين اصل اصل تغيير- همه تضادها را حل مى‌كند و مى‌گويد- هر شىء چون در حال حركت است- هم خودش است و هم ضد خودش- .

حالا بايد از اين آقايان پرسش كرد- آيا تضاد بين خود اين اصل اصل تغيير- و اصل يكسان ماندن را با چه اصلى مى‌توان حل كرد- تشبيه به رودخانه يعنى چه- اين فقط يك تشبيه شاعرانه است- تمام آبهاى رودخانه از واحدهائى بنام ملكول- و هر ملكولى از آتمها- و هر آتمى بنوبه خود از ذرات كوچكترى تشكيل شده- و تمام آنها در حال حركتند- هيچ ذره ثابت در آن وجود ندارد- و فقط در ذهن ما كه براى مجموعه آنها- يك مفهوم رودخانه وضع نموده- و اعتبار كرده‌ايم- يك تصوير واحد و باقى وجود دارد- .

معلوم نيست چرا جمله معروف- فيلسوف شهير يونان هراكليد - كه در كتب ماديين هميشه بعنوان شاهد آورده مى‌شود- و خود دكتر ارانى نيز در جزوه- ماترياليسم ديالكتيك - آنرا بعنوان شاهد ذكر نموده اينجا فراموش شده- هراكليد مى‌گويد- دو دفعه وارد يك رودخانه نمى‌توان شد - اين جمله بخوبى مى‌رساند كه رودخانه- در دو لحظه واقعا همان رودخانه نيست- .

پر واضح است وحدت و ثباتى كه هر كس- حضورا و شهودا براى خود احساس مى‌نمايد- با وحدت و ثباتى كه براى رودخانه در حال جريان- يا يك