نفع رساند و قباحت دروغ گفتنى كه ضرر رساند و گاهست كه بفكر معلوم ميشود مانند راستى كه ضرر بكسى رساند يا دروغى كه نفع رساند كه علم بحسن و قبح آنها محتاج بنظر و فكر است و گاه است كه عقول اكثر عاجز است از فهم آنها و ليكن بعد از ورود شرع حسن و قبح آنها را ميدانند مثل حسن روزه روز آخر ماه رمضان و قبح روزه روز اول ماه شوال و اشاعره از اهل سنت ميگويند كه حسن و قبح اعمال بامر و نهى شارع است هر چه را شارع امر كرده حسن ميشود و هر چه را نهى از آن كرده قبيح ميشود پس اگر مردم را امر بزنا ميكرد حسن ميشد و اگر نهى از نماز ميكرد قبيح ميشد و بطلان اين مذهب قطع نظر از حكم عقل بآن از روايات و آيات و اخبار بسيار ظاهر است.

مبحث دويم آنكه صانع عالم فعل قبيح نميكند

و محال است كه از او صادر شود زيرا كه فاعل قبيح يا عالم بقبح آن فعل نيست يا هست اما قادر بر ترك آن نيست يا محتاج است بآن فعل قبيح و قادر بر ترك آن هست و يا احتياج بآن ندارد اما بعبث آن فعل را ميكند بنابر اول جهل خدا لازم مى‌آيد و بنابر دوم عجز و بنابر سوم احتياج و بنا بر چهارم سفاهت و هر چهار بر حق سبحانه و تعالى محالست پس قبيح از او صادر نتواند شد.

مبحث سيم آنكه حقتعالى بندگان را بر افعالى كه اختيارى ايشان نيست تكليف نميكند بآن‌

نه بر فعل آنها و نه بر ترك آنها و بندگان در فعل خود مختارند و خود فاعل فعل خودند خواه اطاعت باشد و خواه معصيت و اكثر اماميه و معتزله بر اين قول قائلند و اشاعره كه اكثر اهل سنت‌اند ميگويند كه فاعل همه افعال بنده خداست و بندگان مطلقا در آنها اختيار ندارند بلكه خدا بر دست ايشان افعال را جارى ميگرداند و در آن فعل مجبورند اما بعضى از ايشان ميگويند كه اراده از بنده مقارن آن فعل ميباشد اما آن اراده مطلقا دخلى در وجود آن فعل ندارد و اين مذهب باطل است بچند وجه:

وجه اول‌ آنكه ما ببديهه عقل و وجدان خود مى‌يابيم كه فرقست در افعال ما ميان حركت رعشه كه بى‌اختيار ما است و حركتى كه باختيار خود ميكنيم و همچنين فرق مى‌يابيم ميان آنكه كسى از بام بزير افتد يا كسى از بام بزير آيد و اگر هيچ فعل باختيار ما نباشد بايد كه اصلا فرق نباشد ميان اين افعال ما.

وجه دويم‌ آنكه حقتعالى امر كرده است بطاعت و وعده ثواب بر آن كرده است و نهى كرده است از معصيت و وعيد عقاب بر آن نموده است اگر افعال عباد باختيار ايشان نبوده باشد تكليف كردن ايشان و عذاب كردن بر عصيان ظلم و قبيح ميباشد مثل آنكه كسى دست و پاى غلام خود را ببندد و بگويد كه برو فلانه چيز را بياور و او را زند كه چرا