در بحث جبر و اختيار هم قضيه از همين قرار است. وقتى پاى عمل به ميان مى ‌آيد، جبرى‌ها هم بدون استثناء «آزادى اراده» را قبول دارند.

اجازه دهيد تا با مثالهاى متفاوتى موضوع يكسان بودن رفتار طرفداران نظريه جبر با طرفداران اختيار را روشن‌تر كنيم:

1- اگر هر دو براى خود نوكرى داشته باشند و دستورى دهند كه نوكرها در انجام دستور كوتاهى كنند، هر دو عكس العمل مشابهى نشان مى ‌دهند. هر دو از اين كوتاهى نوكرها عصبانى شده و بر سر آنها داد كشيده و حتى‌امكان دارد هر دو، نوكرهاى خود را توبيخ و تنبيه كنند.

حال اگر اصل‌ «آزادى اراده» را قبول نداشته باشيم باز مى ‌توان نوكرها را مقصر دانست؟ خير. با نفى اين اصل نوكر هيچ تقصيرى ندارد. اعصاب او مانند رشته سيمهاى يك ماشين فقط يك سلسله حركات جبرى انجام مى ‌دهد كه معلول يك رشته عوامل و علتهاى خارجى و داخلى است. چنين چيزى از اختيار او خارج است. اصلًا در اينجا «اختيار» هيچ معنا و مفهومى ندارد. آيا مى ‌توان چاقو را تنبيه كرد چون مى ‌بُرد يا سوزن را چون سوراخ مى ‌كند؟

2- اگر كسى به آن دو توهين كند چه عكس العملى نشان مى ‌دهند؟ مسلم است كه هر دو به دادگاه شكايت كرده و تقاضاى محكوميت مجرم را خواهند داشت. در تمام دادگاههاى جهان بين جنايت عمدى و سهوى مى ‌گذارند كه اگر اصل آزادى اراده را ناديده بگيريم نبايد بين اين دو نوع جنايت تفاوتى باشد. اگر اين اصل واقعيت نداشته باشد ديگر نبايد بين قاتل كندى‌ «اسوالد» (به فرض اين‌